ЛЕНИНГРАДКА БЛОКАДАҔА

 

Якутскайдааҕы тыа хаһаайыстыбаннай техникуму бүтэрэн Кэбээйигэ оройуон кылаабынай зоотехнигынан бараары сырыттахпына Армияҕа ыҥырыы кэлбитэ. Онон ити 1940 сыл балаҕан ыйыгар Якутскайга национальнай-байыаннай оскуола курсанынан сулууспам саҕаламмыта.

Ол дьыл үөрэнэ киирбиттэр оскуоланы бүтэрбэтэхпит. Эһиилгитигэр, ыам ыйыгар оскуола сабыллыбыта, бэс ыйыгар биһигини Читаҕа илдьибиттэрэ.

Читаҕа экзаменнаан баран миигин Ленинградтааҕы сибээс байыаннай училищетыгар ыыппыттара. Итиниэхэ диэри сэрии хайы-үйэ саҕаламмыта. Ленинграды от ыйын 11 күнүгэр булбуппут. Хараҕыҥ мөлтөх эбит диэн училищебар ылбатахтара. 14 саппаас стрелковай полкаҕа радио батальоҥҥа түбэспитим.

Радист курсугар от ыйын 14 күнүттэн ахсынньыга диэри үөрэппиттэрэ. Итиччэлэргэ алдьархайынан аатырбыт Ленинград блокадата саҕаламмыта. Курска сылдьар буоламмын мин немецтэри утары саа-саадах тутан сэриигэ киирсибэтэҕим, оборонительнай тутууларга да биһигини ыыппатахтара.

Биһиги полкабыт - учебнай полк. Күн тура-тура 8-10-12 чаас үөрэнэрбит. Өстөөх салгынтан саба түһүүтүттэн көмүскэнэр дьуһуурустубаларга, куоракка патруллааһыҥҥа сылдьарбыт. Атырдьах ыйын бүтүүтэ өстөөх сэриилэрэ Мга куораты ыланнар Ленинградтан тахсар тимир суоллары олох быспыттара. 900 хонуктаах блокада итинтэн саҕалам­мыта.

Балаҕан ыйын 8, 9, 10 уонна 13 күннэригэр немец күҥҥэ уонтан тахсалыыта бомбардировщиктарынан массированнай налет оҥортообута, тыһыынчанан буомбаны бырахпыта. Куораты ыарахан артиллериянан тохтоло суох ытыалаабыта. Тула баһаар, уот буолта.

Полк территориятыгар үлтү тэбэр хас да буомба, умайар сүүһүнэн буомбалар түспүттэрэ. Алдьаныы-кээһэнии, елүү да баара. Ол эрээри уоту саба туппуппут. Блокада историятыгар киирэр улахан баһаар бурдук, саахар, куруппа бөҕө өрөһөлүү кыстаммыт, бүтүн куораты хааччыйар «Бадаев ыскылаата» диэн ааттанар ыскылаакка буолбута.

Блокада адьас маҥнайгы күннэриттэн килиэпкэ, саахарга, арыыга, атын да аска кырыымчык, грамынан нуорма олохтонноҕо ити. Аччыктааһын, ырыы кэлин биһиги үөрэнэр чааспытын эмиэ улаханнык ылан испитэ. Строевой, физподготовка, ыстыыгынан охсуһуу курдук улаханнык хамсанар предметтэр кэлин биир-биир тохтотуллубуттара.

Үөрэнэр кэммэр улаханнык ыран барбытым. Көннөрүбэр 70 киилэлээх киһи ыйааһыным 50 киилэҕэ диэри түспүтэ. Иккис мэндиэмэҥҥэ арычча тахсар буолбутум.

Үс радиһы, командиры, шофер-моториһы биир команда оҥорон, ГАЗ-51 автобуска таҥыллыбыт «Бриз» радиостанцияны Петропавловскай кириэппэскэ биһиэхэ туттарбыттара. Станциябытын кытта үс хонуктаах паегу ылбыппыт. Сууккаҕа 300 гр килиэп, 50 грамм селедка уонна 25 грамм саахар тиксэрин ааҕан биэрбиттэрин биһиги биирдэ охсон кэбиһэн баран үс хонукка аһаабакка сылдьыбыппыт.

Оһохпутун оттон аһаан бараммыт түүнү быһа айаннаан Ладожскай күөлгэ тиийбиппит. Ленинграды бары наадалааҕынан хааччыйар, аатырбыт «Олох суолун» 64 отдельнай дорожнай-эксплуатационнай батальон көрөрө-истэрэ. Итиннэ биһиги суолу хааччыйар сибээскэ үлэлээбиппит.

Биирдии нэдиэлэ уочаратынан сороҕор мууска балаакканан, сороҕор Зеленец арыыга землянкаҕа хо­нон дьуһуурунайдыырбыт. Суолга« өлүү-сүтүү үгүс буолара. Биир оннук түбэлтэни кэпсиим.

Солбук кэллэ. Командирым шофердуун кабинаҕа олордулар. Мин - кузовка, онно өссө үс саллаат көхсүлэринэн кабина диэки өйөнөн олороллоро. Мин кузов ортотугар сытар саппаас келүөһэҕэ олорбутум. Бу истэхпитинэ кэннибититтэн «Мессершмидт» пикируйдаата, бокуойа суох ытыалаат күерэс гынна, түргэн баҕайытык ыраатан хаалла.

Массыына эмискэ туора ыстанна, халыҥ хомурахха батылынна. Ыһыы-хаһыы бөҕө буолла. Үс саллааты пулемет буулдьата истэринэн, атахтарынан солообут. Шофер тыла суох барбыт. Арай командирым биһикки таарыттарбатахпыт.

Коккорево дэриэбинэ тула байыаннай чаас элбэх этэ. Немецтэр кэлэн куруутун буомбалыыллара, Шлиссельбуртан да ытыалыыллара. Автолавка кэлэн табах, испиискэ атыылаабыта, онно тиийдим. Атыылаһан сирбин ортолоһорбун аҕай кытта түөрт бомбардировщик кэлэн буомбалаан бардылар. Автолавка таһыгар хаалбыт сүүрбэччэ саллааттан тыыннаах ордубатылар быһыылаах этэ.

«Олох суолун», кинини көрөр-истэр, үлэлэтэр чаастары өстөөх буомбалыыра ити курдук үгүһэ. Өлүүнү күн аайы көрөрбүт. Ытыалааһынтан эрэ буолбакка, аччыктааһынтан суолга быстааччылар үгүстэрэ. Биирдэ командировкаҕа сылдьан быһаҕаһа өлбүт дьонунан туолбут дьиэҕэ хонон турбуппун өйдүүбүн.

Радиостанцияҕа 4 чаас дьуһуурустубалаан баран 8 чаас наар землянкабытыгар сытарбыт. Арай от-тук маспытын мастанарбыт, атын тугу да гынар кыах-күүс суоҕа.

Итиннэ биир хомойбуттаахпын. Дьиэ таһынааҕы хатыҥнары охторон оттунарбыт. Хатыҥ лабаатын куобахтар кэлэн сииллэрэ. Дойдубар куобахчыт этим, ол хааммын киллэрэн туһахтаатым. Хас да хонон баран били хахыйах төрдүгэр ииппит туһахпын көрө тиийбитим хара буор бөҕө тибиллэн сытар. Русак куобах күүһэ бэрт эбит, өрүтэ мөҕөн хара буору көрдөрөн телефон утаҕа туһахпын быһан барбыт. Ити иҥнибит аһы мүччү туппуппуттан хомойбутум.

Ордук олунньу саҕанва ыксаабытым. Дьуһуурустубабар нэһиилэ олорор курдук буолтум. Санчасть чугас, көрдөрбүппэр военврач олус аччыктаан дистрофиялаабыккын диэбитэ, эбии паек суруйбута. Ити - бүлүүһэлээх сүбүөкүлэҕэ чайнай ньуоска балык сыата. Ый кэриҥэ сиэбитим. Хараҕым адьас сырдаан кэлбитэ, сэргэхсийэ түспүтүм. Күөлгэ, арыыга эмиэ дьуһуурустубаҕа ыытар буолбуттара.

Ыам ыйын саҥатыгар суол алдьанна. Миигин Ленинградка сибээс 520 отдельнай ротатыгар ыыттылар. Ити үөрэтэр-пересыльнай пуун эбит.

Москваттан бомбардировщиктарга 30 радиһы ыла кэлбиттэрэ. Миигин онно ыытарга быһаарбыттарын командирга киирэн салгыҥҥа кыайан сылдьыам суоҕа диэтим. Сирэйбин-харахпын көрөн баран сөбүлэстилэр быһыылаах ыыппатылар.

Итинтэн кэлин 1942 сыл бэс ыйыгар 71 бронепоезд отдельнай дивизионуттан капитан (кэнники билбитим Царегородцев диэн эбит) икки радист наада диэн Гурьев биһигини илдьэ барда. Бронепоезд Тосно станцияҕа турара.

Сэрии бүтүөр диэрн бу бронепоездка сулууспалаабытым. Ленинград тула, ханна наада буолар фронт учааскаларыгар сэриигэ кыттыбыппыт. Сүрүннээн сылдьыбыт сирбит 1942-43 сылларга - Невскэй Дубровка учаастага.

Ордук күүскэ бронепоезд сэриигэ 1944 сыл тохсунньутугар, немецтэри үүрүүгэ, блокаданы көтүрүүтэ кыттыбыта. Бастаан Невскэй Дубровкаҕа, кэлин Октябрьскай тимир суол Саблино станциятыгар күүскэ ытыалаабыта. Үс суукка устата тохтоло суох үлэҕэ сылдьыбыппыт.

Немецтэр кыайтаран Эстонияҕа Нарва куоракка тиийэн обороналаммыттара. Биһиги Кингисепи куоракка тиийэн эмиэ ытыалаһыыга кыттыбыппыт.

Финнэр Ленинград арҕаа өттүгэр Сестрорецк куораттан 2-3 км Черная речка урэххэ обороналаахтар этэ. Кинилэри 1944 сыл бэс ыйыгар үүрүү буолта. Эмиэ икки сууккалаах сэриигэ киирсибиппит. Күүспүт баһыйара бэрт буолан финнэри өр гымматахпыт.

Кэлин Выборг таһыгар оборонаҕа сытан ытыаласпыппыт. Балаҕан ыйыгар финнэри кытта эйэлэһйи буолта. Биһигини Выборга аҕалан кыайыы буолуор диэри туруорбуттара. 1945 сыл бэс ыйыгар бронепоезд хамаандатын тарҕаппыттара. Мин Новгородка батальоҥҥа штаб суруксутунан үлэлээбитим.

Сэтинньигэ демобилизацияламмытым, дойдубар Түүлээх нэһилиэгэр 1946 сыл Саҥа дьыл кэнниттэн тиийбитнм. Онон армияҕа биэс сылтан ордук сулууспалаабытым, Ленинград 900 хонуктаах блокадатыгар тиличчи сылдьыбытым.

 

Николай Николаевич Бочкарев