БОЧКАРЕВ ИГНАТИЙ СЕМЕНОВИЧ

(1919-1985)

 

Младшай лейтенант Бочкарев И.С. 1939 сылтан 1945 сылга диэри Кыһыл Армия кэккэтигэр сулууспалаабыта. Кини түөрт төгүл өстөөх буулдьатыттан бааһырбыта, госпитальга киирэн эмтэнэн, фроҥҥа кыргыһа баран испитэ. Ленинградскай уобалас территориятыгар хаан тохтуулаах кимэн киириилэргэ кыттыбыта. Кини 5-с стрелковай дивизия 142-с стрелковай полкатыгар, 102-с стрелковай дивизия 16-с стрелковай полкатыгар, итиэннэ 140-с туспа стрелковай биригээдэ састаабыгар сулууспалаабыта.

Барыта түөрт ини-биилэр бэбиэскэ тутан, өстөөхтүүн өһөрсүбүттэрэ. Балартан Бочкарев Дмитрий Семенович (1923 сыллаахха төрөөбүт, Нам оройуона I Үөдэй нэһилиэгэ) Германия территориятыгар 1945 сыллаахха кулун тутар 4 күнүгэр кыргыһа сылдьан өлбүт, көмүс уҥуоҕа онно көтөҕүллүбүт.

Николай, Игнатий уонна Илья Семеновичтар үһүөн араанньы буолан эргиллибиттэр. Балар кэлээт, эйэлээх олоҕу тутуспуттара.

Младшай лейтенант Бочкарев И.С. - юрист, кэргэнэ Герасимова Елена Иннокентьевна эмиэ юрист. Оҕолоро - Семен уонна Евдокия. Сиэннэрэ - Нарыйаана, Ньургуйаана, улахан Игнат, кыра Игнат, Эрчимэн уонна Лена.

Евдокия Игнатьевна - "Саха" НКИК редактора, "Көмүс түгэн" бириэмийэ лауреата, "Гражданскай килбиэн" знактаах, физик уонна филолог, филологическай наука кандидата. Кэргэнэ - Избеков Дмитрий Дмитриевич. Кини идэтинэн физкультура преподавателэ.

Младшай лейтенант Бочкарев И.С. ахтыытын суруйан хаалларбыта.

 

СЭРИИ САҔАЛАНЫЫТА

 

Мин Нам оройуонугар I Үөдэй нэһилиэгэр тохсунньу 1 күнүгэр 1918 сыллаахха хамначчыт кэргэнигэр төрөөбүтүм.

Атырдьах ыйыгар 1939 сылга Кыһыл Армия кэккэтигэр ыҥырыллан, биир сыл устата Якутскайдааҕы национальнай байыаннай оскуолаҕа үөрэнэн сержант званиетын ылан, Забайкальскай байыаннай уокуруктааҕы 33-с туспа харабыллыыр батальоҥҥа стрелковай отделение командирынан ананан саллааттары үөрэппитим.

Бэс ыйын 22 күнүгэр 1941 сылга отделениебын кытта поска турбуппут. Биһиги сүүсчэкэ гектар иэннээх байыаннай ыскылааттары төгүрүччү харабыллыырбыт. Арай сарсыарда 10 чааска салгынтан саба түһүү сигнала улуйда: харабыл дьиэтигэр сынньанар хоско утуйа сытар саллааттары уһугуннаран стройга туруордубут: саба түһүүнү утары охсуһарга бэлэм буоллубут. Сотору гарнизон дьуһуурунайа старшай лейтенант Муратов телефонунан бирикээстээтэ: "Противогазкытын кэтиҥ! Өстөөх сүһүрдэр гааһынан саба түһүүтүн төттөрү охсорго бэлэм-нэниҥ! Постары күүһүрдүҥ!" Табаарыс Муратов, бэйэбит ротабыт командира, туох да буолбутун эппэтэ. Киэһэ 18 чааска солбуйар харабыл кэлиэр диэри, хас мүнүүтэ ахсын өстөөх саба түһэрин күүтэн противогазка тыыммытын хаайтаран тириппиппит-хоруппуппут.

Биһиги казармабытыгар кэлэн сэрии буолбутун иһиттибит. Сайыҥҥы театрбытыгар миитин буолла. Партийнай тэрилтэ секретара Зверков (уруккута биһиги ротабыт политруга) фашистскай Германия ороспуойдуу биһиги төрөөбүт дойдубутугар саба түспүтүн туһунан иһитиннэрии оҥордо. Сонно радионан табаарыс Молотов В.М. советскай норуокка туһаайан тыл эппитин иһиттибит: "Наше дело правое! Враг будет разбит! Победа будет за нами!" - диэн түмүктээбитэ. Элбэх киһи тыл эттэ: Төрөөбүт дойдуну көмүскүү фроҥҥа барарга көрдөстүлэр. Сахалартан сержант Кривошапкин Роман уонна мин тыл эппиппит. Табаарыс Зверков политическай занятиеҕа миигин хайгыыр этэ, ол иһин буоллаҕа дуу, миитин иннинэ ыҥыран тыл этэрбэр субэлээбитэ. "Табаарыстар!" - диэн баран тугу да этиэхпин булбакка бөтө бэрдэрэн турдум, урут трибунаттан тыл этэ илигим. "Молодец, дальше", - диэтэ политрук. "Мин отделениебын кытары төрөөбүт дойдубутун фашистартан көмүскүү барабыт, суруйуҥ!" - диэтим. Ытыс тыаһа хабылла түстэ.

Фроҥҥа ыыталларын хас күн аайы күүтэбит: туох да биллибэт. Хата аҕыйах хонугунан миигин отделениебын кытары, фроҥҥа барар 20 вагон байыаннай таһаҕаһы арыаллатан ыыттылар. Уон иккиэ буолан түүннэри-күннэри уочаратынан харабыллаан, Пенза куораты ааһан, канонада иһиллэр сиригэр илдьэн таһаҕаспытын туттарарбытын кытта биһигини төттөрү ыыттылар. Онно бааллара сахалар Макеев, Григорьев Дмитрий Гаврильевич уонна да атыттар.

Байыаннай таһаҕаһы фроҥҥа илдьэн туттараат, (онно "катюша" снаряда эмиэ баар эбит этэ) бэйэбит чааспытыгар — 33-с батальоҥҥа төннөн кэлэрбитин кытта аҕыйах хоноот, от ыйыгар 1941 сылга Забайкальскай байыаннай уокурук командующайа табаарыс Конев И.С. доброволецтартан түөрт сержаны Читаҕа ыҥырбыта: нуучча Петров, украинец Сидорчук, грузин Шарашанидзе уонна саха Бочкарев буолан Забайкальскай байыаннай уокурук штабыгар тиийбиппитин, биир командир биһиэхэ поезка айанныыр билиэти туттартаабыта уонна Монголияҕа турар дивизияҕа тиийэрбитигэр направление биэрбитэ. Хас да күн айаннаан Улан-Баторга тиийбиппитин байыаннай чаастарга ыыталаабыттара: мин Кыһыл Знамялаах 127 стрелковай полк пулеметнай ротатыгар отделение командирынан анаммытым. Уолаттарбын кэлин көрбөтөҕүм. Биһиги полкабыт Буирнур диэн сиргэ турар - Япония кыраныыссатыгар, мантан Халкин-Гол чугас дииллэрэ, оттон кыһынын Тамсах Булах диэн сиргэ кэлбиппит. Алтынньыга 1941 сыллаахха тревоганан икки төгүл 127-с полк походка туран Буирнурга чугаһаан иһэн төннүтэлээбиппит: японецтар кыраныыссаны кэспиттэрин биһиэннэрэ сабыта охсубуттара. Оччолорго Япония Илиҥҥи фронт дэнэрэ, кини сэриилиирин хас күн, хас чаас аайы күүтэрбит, бэлэм буоларбыт!

 

ЛЕНИН КУОРАТЫН ИҺИН

 

Ахсынньы саҥатыгар 1941 сыллаахха Москва аттыгар фашистар улахан сэриилэрин бөлөҕө урусхалламмыта. Кини күппүлүү барбыт тобохторун Кыһыл Армия арҕаа диэки үүрэ-түрүйэ турбута. Ити кэмҥэ советскай разведчик Рихард Зорге: "Япония Советскай Союзка сэриинэн түһэрин ууратта", - диэн Сталинҥа биллэрбитин, кэлин киинэттэн көрбүппүт.

Ол иһин биһиги үрдүкү салалтабыт Дальнай Востокка уонна Монголияҕа турар сэриилэри арҕаа бырахпыта. Биһиги Монголияттан тахсыбыт эшелоннарбыт Новосибирскай уобаласка тохтоон 140-с стрелковай биригээдэ тэриллибитэ. Байыаннай уокурук командующайа армия генерала табаарыс Медведев итиннэ улахан оруолу ылбыта. 140-с биригээдэ командира подполковник Владимиров - уҥуоҕунан кыра киһи, оттон биригээдэ комиссара старшай батальоннай комиссар Луполовер - уҥуоҕунан үрдүк улахан киһи этэ. Биригээдэ бойобуой знамятын ССКП обкомун секретара туттарбыта, кини аттыгар облисполком бэрэссэдээтэлэ турбута (араспаанньаларын умнубуппун). Знамяны обком секретарын илиититтэн туттаралларыгар биһиги командирбыт уонна комиссарбыт тобуктаан баран, уураан ылбыттара. Биригээдэ 4000 киһилээх дииллэрэ.

Мин танканы утарар саа ротатыгар отделение командира этим. Рота командирын (фамилиятын умнубуппун), политрук табаарыс Толканов этэ, взвод командирдара кимнээҕин эмиэ өйдөөбөтүм, бука эрдэ туораатахтара буолуо. Биригээдэ поеһынан Волхов куоракка тиийбитэ уонна сэриилэһэ сылдьар 54-с армияҕа бэриллибитэ. Кини Ленинградскай фроҥҥа киирэрэ, биир кэмҥэ Волховскай фроҥҥа бэриллэ сылдьыбыта. Дьэ, итинтэн ыла сэрии бүтүөр диэри мин байыаннай олоҕум саҕаламмыта.

Мин бастакы сүрэхтэниибин ахсынньы иккис аҥаарын эргин 1941 сыллаахха ылбытым. Биригээдэ Ленинград блокадатын таһыттан тоҕу көтөр сыаллаах походка туруммута: түүнүн айанныырбыт, күнүһүн сынньанарбыт, халлаан тымныы этэ. Биир сарсыарда сынньанаары бэстээх ойуурга тохтообуппут. Сүрдээх үөһэнэн араама корпустаах (фюзеляж) самолет көтөн ааспыта, итальянскай корректировщик дииллэрэ. Саҥа тахсыбыт күн туманы нөҥүө, мас быыһынан тыкпытыгар сыламнаан утуйан хаалбыт этим. Итиннэ тохтуохпут эрэ иннинэ, утуйбутунан хааман иһэн, инним хоту атын сиргэ баран иһэрбин уһугуннарбыттара: "Табаарыс сержант, ханна бардыҥ!?" - диир хаһыыттан уһуктан эргиллибитим, колонна уҥа диэки туораабыт этэ. Тохтообут сирбитигэр утуйа сыттахпына сир дьигиһийбэхтээбитэ, ынырыктаах улахан дэлбэритэ ыстанар тыастар иһиллибиттэригэр уһуктан кэлбитим - иэдээн бөҕө буолан эрэр эбит: өстөөх самолеттарын улуйуута, дьон хаһыыта, сүүрэкэлээһинэ, аттар кистээһиннэрэ, мөхсүүлэрэ (бууска, ас-таҥас, сэрии сэбэ-сэбиргэлэ көлөҕө тиэллэрэ), буомбаттан түөрүллүбүт бэстэр, буор көһөҥөлөрө сиргэ түһүүлэрэ уонна икки шинель тэлээрэн түспүттэрин элэс гыннаран көрөн аастым. Ити үөһэттэн саккырааһыннар биһигиттэн тэйиччи соҕус 200 метр бадахтаах этилэр, өстөөх самолеттарын көрбөтөҕүм. Дьэ онтон уонча мүнүүтэ буолаатын кытта, кинилэр дьүһүннэрин көрдөрдүлэр: эмиэ ыһыы-хаһыы, сүүрэкэлээһин буолбутугар халлаан диэки көрбүтүм: уонча "Юнкерс-88" хайы-үйэҕэ биһиги үрдүбүтүгэр пикируйдаан эрэллэр эбит, дьону үтүгүннүм быһыылаах, сиргэ сытан иһэн, буомбалар самолеттан арахсалларын көрөн, кинилэри одуулаабытынан олоро түстүм... Бу акаарыны көрбөккүөн: үс сыл устата байыаннай дьыаланы үөрэппит кадровай сержаммын, буомбалар түһэн иһэллэрин көрө-көрө тоҕо олорон биэрдим!? Буомбаларым сирдэрин ортолоон иһэн көстүбэт буолан хааллылар уонна ону кытта сэргэ ынырык улахан тыастар, утуу-субуу дэлбэритэ барбыттарын өйдүүбүн, тыыммын ыла сатыы-сатыы инним диэки дьулуһабын да туох эрэ тутар. Өйдөнөн кэлбитим: үүнэн турар бэскэ иҥнэн хаалбыппын, төбөм дэлби ыстаныах курдук, кулгаахтарым тугу да истибэттэр куп-куугунас, илиилэрим-атахтарым салҕаластар, муннубуттан-айахпьггтан хаан кэлэр, бэйэбин биир да оскуолак таппатах, көннөрү салгын долгунунан илдьи охсубут. Контузияламмыппын. "Стервятниктар" дьүгэлийбиттэр. Ый холобура куу-хаа курдук сылдьан баран контузиям ааспыта, стройтан туораабатаҕым. Буомбалааһын кэнниттэн уоскуйан баран, били шинеллэри баран көрөр санааланным: тиийбитим - шинеллэр буолбатах. Саллааттар халыҥ хаарга дьөлө түһэн, төрөөбүт дойдуларыгар ытык иэстэрин төлөөһүнүгэр, сырдык дууһаларын толук уурбуттар. Аҥардас ити буомбалааһыҥҥа биригээдэ биэс бырыһыанын стройтан туораппыта, соххор-доҕолоҥ оҥорбута сорохторун өлөрбүтэ. Ити этэ мин бастакы сүрэхтэниим.

Өссө хас да түүн айаннаан, күнүһүн сынньаммыта буола-буола канонада чугас сиригэр тиийбиппит. Өстөөх автоматчиктара ытыалыыр буолбуттара. Биирдэ ааһан иһэн, биһиги штабпыт рациянан: "Бригада движется с боями", - диэн үрдүкү салалтаҕа дакылааттыырын истибитим. Дьиҥэ ол кэмҥэ күттүөннээх охсуһуу суох этэ. Онтон төнүннэрэн баран атын сиринэн өстөөххө чугаһата сылдьыбыттара. Ол курдук элбэх төгүл уларыйа сылдьан кимэн киирбитэ буолбуппут да, туһа суох этэ: хайа диэки халбарыйабыт, туох суолу тутабыт, ханнык ойуурга тохтуубут - барытын көрөн турар курдук фашистар уотунан куталлара, уһулуччу элбэхтик минометунан уонна артиллериянан ыталлара, сылдьыбыт ойуурдарбытыгар биир да бүтүн маһы көрбөтөҕүм олорчутун миинэ, снаряд кэрдибитэ; онно сылдьыбыт дьон (сэрииһиттэр) туох дьылҕаламмыттара өйдөнөр. Өстөөх танканы туттубутун биирдэ эрэ көрбүтүм: сэдэх тополь ойуурга турарбыт, биһиги уҥа өттүбүтүгэр ытыалаһыы бөҕө буолла, саллааттар: "Биһиги килиэппит, танкалар!" - диэбиттэригэр көрбүтүм, биир маҥан кырааскалаах күтүр биһигиттэн инники биэрэстэ аҥаара холобурдаах сиринэн хаҥас диэки ырааппыт; 2 метр стволлаах, киһи эрбэҕин курдук буулдьалаах саабытынан ытыалаатыбыт да - мэлигир; түргэнэ бэрт уонна көстүбэт, охсуһуу хонуута хаар туманынан оргуйа турар. Эгэ, танка мотуорун тыаһа иһиллиэ дуо? Эмиэ үнүргү курдук 3-4 танка аҕыйах саллааттаах разведкалыы киирбиттэрин биһиэннэрэ төттөрү үүрбүттэр. Онтон биирдэрэ биһигинэн кэлэн куоппут. Оттон буомбалааһыҥҥа, "араама-самолет" ыйыыта да суох, нэдиэлэ ахсын ыалдьыттыыра уонна кини саамай улаханнык эмсэҕэлэппитэ: кулун тутарга (1942) үктэнэрбитигэр биригээдэбит аҥаара эрэ ордубута. Блокаданы тоҕу көтөр сорудахпытын толорууга, этэргэ дылы, уллуҥах да устата сири иннибит диэки сыҕарыйбатахпыт. Ити кэми мин чопчу өйдүүбүн: ротабыт (ПТР политруга Толканов бааһыран сытарын (буутугар) красноармеец Андреевтыын плацпалааткаҕа ууран, үксүн соһон санитарнай батальоҥҥа илдьибиппит. Табаарыс Андреев ити ый ортотун эргин өлбүтэ.

Оччотооҕу балаһыанньа уонна күн-дьыл уларыйбытын туһунан аҕыйах тыл. Саллаат ыар аналыгар: бинтиэпкэ, автомат, пулемет ардаҕа; миномет, пушка, огнемет уота; үөһэттэн буомба сүөкэнэрэ, алларанан танка тэпсэрэ, ардыгар ыстыыгынан кэйгэллэһии уонна да атын быһылааннарга тиксэллэрэ ырааҕынан үчүгэйэ суох быһылаан этэ. Арааһа итилэртэн итэҕэһэ суох, сороҕор лаппа сабырыйар ынырык муҥ-сор аргыһынан олохтоох айылҕа кубулҕата буолара: ити фроҥҥа ахсынньыттан кулун тутар бүтүөр диэри сылдьыбыт кэммитигэр биир да нэһилиэнньэлээх пууну, биир да дьиэни көрбөтөхпүт, сылгы курдук аһаҕас халлаан анныгар сылдьыбыппыт; 30-20 кыраадыс тымныы буолара, ардыгар күнүһүн ириэрэн күөгэтэрэ, түүнүн тымныйан бытарытара. Эмиэ да ардаан ылара, оттон хаар тохтобула суох түһэрэ, сорох күн чугаһыыр халыҥнык үллүктүүрэ уонна ириэрэрэ. Сэрииһиттэр бараан соммут, баата ыстааммыт, бэргэһэлээх хаатыҥкабыт ньылбыччы сытыйаллара, дороччу тоҥоллоро; өстөөх ытыалааһыныттан быыһанаары окуопа хастарбыт, онтубут уунан туолара! Билигин эргитэ санаан көрдөххө букатын, итинник баар этэ диэн кэпсииргэ ыарахан! Ол гынан баран биир эмэ киһи тымныйан ыарыйдаҕа диэни өйдөөбөппүн, бэйэм да ыалдьыбатаҕым: туох баар өйдүүн-санаалыын, эттиин-хаанныын дохсун өрө күүрүүгэ сылдьар киһи ыалдьыбат быһыылаах? Биһиги айылҕабыт күчүмэҕэйин тулуйбакка немецтэр маассабайдык быһыта үлүйэн стройтан туораабыттарын туһунан хаһыаттан ааҕарбыт. Биһигиттэн үлүйүү сэдэх этэ. Киэһэтин кыргыһыы быыһыгар, мастар алын мутуктарын тоноон ылан кутаа оттон атаҕым суутун (куллукабын) куурда охсорум. Ол курдук табаарыстарбын сүбэлиирим. Омос-бааччы иһиттэххэ ити солуута суох сүбэ курдук: оттон дьиҥэр кини - саллааттары доруобуйаларын харыстыыр, стройтан туораппат үтүөкэн ньыма! Дьэ итинник, айылҕа эриирэ-мускуур: сэрииһиттэргэ эт-хаан, өй-санаа, моральнай-политическай өттүнэн күүскэ, киэҥник дьайара диэтэххэ омуннааһын буолуо суоҕа.

Аһылык чааһынан үҥсэргиир табыллыбат, аччыктаабыппын өйдөөбөппүн. Арба биирдэ өстөөх автоматчиктара, кухнябыт кэлэр суолун быһаннар моһуоктуу сылдьыбыттара, кинилэри үүрдүбүт диэбиттэрэ. Биир тымныы киэһэ, аны санаатахха, сүүс граммнаах бытыылкаларга кутуллубут арыгыны түҥэппиттэрэ, туох диэн ааттааҕын билбэтим, уу курдук дьүһүннээҕэ. Киэһэ аһылыкка кэлбит гречневэй хааһыны кытта селедканан сокуускаланан, дьону үтүктэн, стопкабын иһэрбин кытта иһим курулуйда, өҕүйэн бардым, аһаабыппынааҕар элбэҕи хотуолаатым. Бука Саҥа дьылбытын бырааһынньыктаатахпыт буолуо. Кэлин хас да күн аҕалбыттара, ону иһэр кыах суоҕа, табаарыстарбар биэрэрим. Урут аһыы аһы амсайа илик этим: төрөппүттэрим быстар дьадаҥы ыал этилэр, сүүрбэ биирдэ оҕоломмуттар, хаспытын ньээҥкэлиэхтэрэй, боростуойдук иитиллибиппит. Уон биэс оҕо ыарахан олоҕу тулуйбакка өлбүт, алта уол хаалбытыттан түөрпүт сэриигэ кыттыбыта. Илья уонна Николай ыараханнык бааһыран кэлэннэр өлбүттэрэ, аччыгыйбыт Дмитрий кулун тутар 4 күнүгэр 1945 сыллаахха Германияҕа охсуһуу хонуутугар охтубута. Иван кырдьаҕаһынан, Константин хотугу оройуоҥҥа үлэлии сылдьар буолан сэриигэ барбатахтара, кэлин ыалдьан өлбүттэрэ. Кинилэртэн мин соҕотох хааллым.

Фронт миигин табахсыт буоларга абылаабыта: бастаан таах мээнэ бурҕатарым. Онтон амтанын сөбүлээбэтэрбин да буруотун ыйыстарга үөрэммитим. Кэлин төһө да тоҥон олорон мохуорка буруотун элбэхтик ыйыһыннахха, киһини түргэнник ириэрэрин хайҕаабытым. Онтон ыла паекпун бэйэм тардар буолбутум, дойдубар кэлэрбэр күҥҥэ биир пачка бөппүрүөскэ тиийбэт этэ. Түүнүн эмиэ тардарым, аһара ылларбытым, быраҕар туһунан санаабат да этим. Фронтан кэлэн баран кэргэннэнним, оҕолорум оскуолаҕа үөрэнэллэрэ кэллэ, кинилэр модьуйуулара күүһүрэн истэ, уһулуччу Даняшам андаҕатан турда: "Ленин, Сталин! Табаҕы быраҕабын диэ!" - диэтэ. Мин хамсалаах табахсыт буолбутум, ол иһин хас да күн аккаастана сылдьан баран андаҕайдым: испэр табах буортута оҕолорго күүскэ дьайарын саныырым, онон үйэ чиэппэрэ уоспуттан түспэтэх эмэкэбин бырахтым: үс эрэ күн эрэйдэммитим онтон ыла сүүрбэ сыл ааста. Куурусса чоппуускатыттан үөрэнэр - диэн итинниги этэн эрдэхтэрэ.

* * *

Кэлин биир буорах сыттаах толооҥҥо сыҕарыйдыбыт, унуоргу өттүгэр немецтэр дииллэрэ, киэҥ унуоргута тунааран көстөр. Биһиги турар ойуурбутуттан биир тайах, бастаан көрдөхпүнэ халыҥ хаарга хааһаҕы быраҕаттаабыт курдук аһара түргэнник толооҥҥо сүүрэн киирбитин автоматтаан кэбистилэр, төбөтүн халлаан диэки хайыһыннаран баран охтон түстэ. Онно мустуу буолла. Комиссарбыт табаарыс Луполовер тиийэн, роталартан 3-түү киһини хаалларан баран атыттарын үүрэн таһаарда. Булпутун астаан аҕаллылар, үтэһэнэн үллэһиннибит. Утаакы буолаат, комиссар сэрэхэдийбитин курдук, өстөөх үрдүбүтүгэр миинэ бөҕөнү кутта, онто да суох лаппа аҕыйаан турар этибит. Биһиги ротабыт, взводтарбыт командирдара стройтан туораабыттара ыраатта, саллаат да улаханнык көҕүрээбитэ. Ол оннугар ордубуттар сэриилэһэргэ үөрэммиппит, куттанар диэни умнубуппут, фашистары ис дууһаттан абааһы көрөр, төрөөбүт дойдуну таптаан туран көмүскүүр чувство үөскээбитэ!

Хараҥа түүн, хаар түһэн тэллэҥнэтэр, абына-табына тополь ойуур быыһынан, халыҥ хаары илдьи нуоралаан, сороҕор хаар хороон устун иннибит диэки кимэн киириигэ турдубут, элбэхпит, кэккэлээн иһэбит, хас да ротаны киллэрдилэр. Түүнү быһа айаннаан: кус-хаас курдук халлыгырас саҥа иһиллэр сиригэр тиийдибит, атаакалыахтаах суолбут бу буоллаҕа? Тыаһа-ууһа суох тохтоотубут, бирикээһи күүтэбит. Өстөөх пулемета трассируйдуур буулдьанан биһигини үрдүбүтүнэн ытар да ытар. Ардыгар бэйэтин иннин ракетанан сырдатар - оччоҕо хамсаабакка хаптайан биэрэбит. Үлэспиппит курдук бирикээс кэллэ: кэннибититтэн кыһыл ракета серията таҕыста - биһиги "Ура-а-а-а!" хаһыынан ыта-ыта иннибит диэки дьулустубут! Халлаан биллэрдик сырдаабыта. Өмү-түннэрэн саба түһүүттэн чаҕыйбыт фашистар куотан күлүгүлдьүстүлэр. Биһиги кинилэри эккирэппитинэн суолга ойон таҕыстыбыт: өстөөх иирбиттии пулемет уонна автомат уотун аста. Төрөөбүт дойдуга бэриниилээх буолар эр санааҕа баһылатан көстөн турар өлүүгэ киирии - диэн манна буолла! Элбэх табаарыстарбытын сүтэрэн кэннибитинээҕи траншеяҕа төттөрү түстүбүт. Фашистар гранаталарынан тамнаан турдулар, ыккардыбыт чугаһа бэрт буолан үксүн окуопаҕа түһэртииллэр. Биһиги иккилии "лимонкалаахпытын" эмиэ быраҕаттаатыбыт, сыалы төһө табарбыт биллибэт. Халлаан сырдаабытыгар көрбүппүт: немецтэр элбэх гранаталарьш хаалларан дьүгэлийбиттэр. Өстөөх сэбинэн хайдах туттары үөрэппэтэхпит. Ол гынан баран сэрии бэйэтэ үөрэппитэ: метр аҥаара мас уктаах граната колпачогун өһүлэн, ол иһиттэн тахсар быалаах шаригы туура тардаат гранатаны быраҕаҕын! Фриц бэйэтин техниката бэйэтин утары үлэлээтэ: хардарыта бырахсан бардыбыт. Сотору траншеяҕа мин хаҥас өттүбэр икки граната таба түһэн эстэн 30-ча оскуолканан саба тибиирэн кэбистэ. Бааһырдым. Граната элбэх, өссө быраҕыахпын баҕарбытым да табыллыбата, эппэр батары киирбит оскуолкалар хамсаппаттар, быһыта аалаллар: онуоха эбии өстөөх уурайда - буут биэрдэ!

Суол биһиэнэ буолла. Бааһырбыттары санитарнай батальоҥҥа ыыттылар. Миигин икки ыт көлүллүбүт (сымыыты уһаты аҥардаабыт курдук оҥоһуулаах) фанернай оҥочо курдукка дьоп сытыаран кэлгийэн баран, баһаатай ыттарын ыытан кэбистэ. Түөрт атахтаах санитардар миигин түҥкэл-таҥхал түһэрэннэр балачча тэбиммиттэрин кэннэ, өстөөх автоматын уочарата чыбыгырыырын кытта ыттарым тохтуу биэрдилэр. Тоһуурга түбэстэҕим, фриц сиэтэҕэ диир санаа төбөбөр элэс гынан ааста. Онтон өндөйөн сирэйбэр саба тибиллибит хаары ыраастанан көрбүтүм: ыттарым ыраас (маһа суох) кырдалы туора, хаар тэпсиллэн оҥхойбут суол устун быардаабытынан соһон уҥуор ойуурга түһээт эмиэ ыстанан кэбистилэр, полевой госпитальга тиэртилэр. Онно миигин ылан баран ас бэрсэллэрин кытта ыттар эмиэ баһаатайдарыгар тэбиннилэр. Бу өйдөрүн көр эрэ: турбутунан айаннааммыт өстөөх арҕаспытын көрөн ытыалаата диэн, кырдалы сытан баран сыылан туорууллар! Ити 1942 сыллаахха кулун тутар 29 күнүгэр этэ.

 

КУРСКАЙДААҔЫ ТОҔОЙ

 

"Уот тоҕойго" тиийиэх иннинэ хас да (үс) инстанциялары барбытым. Бастаан - 4/VII-1942 сылга диэри Ленинград иһин охсуһууга ылбыт бааһырьгыбын эмтэммитим: бүтэһик госпиталым 3160 №-дээх Халтурин куорат.

Иккиһинэн - 16/XI-1942 сыллаахха диэри Москватааҕы байыаннай уокурук курсугар үөрэнэн младшай лейтенант званиетын ылбытым.

Үсүһүнэн - комсомол Киин комитетыттан икки сотрудник училищебытыгар кэлэн комсомолец офицердары сүүмэрдээн, Серпухов куоракка саҥа тэриллэр 1-гы дьахтар стрелковай полкатыгар путевка биэрбиттэрэ. Онно мин эмиэ барбытым: 5-с ротаҕа взвод командира уонна 2-с батальоҥҥа комсорг этим. Полк командира подполковник Никулин, батальоммут командира Фиглев (москвич, капитан), ротнайбыт старшай лейтенант Галынскай, взводнайдар младшай лейтенаннар Горбьшев, Байкин этилэр. Кэлин миэхэ көмөлөһөөччүнэн лейтенант Лучинин, Байкиҥҥа младшай лейтенант Ходочеков бэриллибиттэрэ. Оттон Горбылевка - кими эрэ, умнубуппун. Взводпутугар 18-20 саастаах 50 саллааты (кыргыттары) үөрэтэрбит. Ол иһин иккилии командир этэ. Кыргыттар аһара тулуурдаахтарын, байыаннай дьыалаҕа бэриниилээхтэрин, үөрэҕи ылыгастарын аһара сөҕөбүн! Байыаннай дьыала элбэх көрүҥнэрин үөрэтэрбит: строевой бэлэмнэнии, ыстыыгынан охсуһуу, сэрии сэптэрэ (бинтиэпкэ, автомат, граната, пулемет), стрелковай дьыала, походтарга сылдьыы. Итилэргэ, бэл, бэйэбит сылайарбыт. Ол гынан баран биир эмэ байыас "кыайбаппын-сатаабаппын, ырдым-сылайдым, билбэппин-көрбөппүн" - диэбитин истибэтэҕим. Полкаҕа барыта үс тыһыынча байыас биир наборга ылыллара. Мин (биһиги) сыл аҥаара үлэлээбиппит.

Бу партия уонна правительство сүүнэ улахан дьаһаллара этэ: биһиэхэ үөрэммит кыргыттар, хас кыбаартал аайы выпустанан, тыылга харабылга турар саллааттары солбуйан фроҥҥа ыытыллаллара, элбэх кыыс Москва охранатыгар (аэростатнай заграждениеҕа, зенитнэй артиллерияҕа) барбыттара уонна да атын куораттарга, уобаластарга сулууспалыыр эр дьон саллааттары солбуйан өстөөҕү утары охсуһууга бараллара уонна бэйэлэрэ фронт чугаһынааҕы суоллары хонтуруоллуурга, сырыыны регулировкалыырга тураллара. Бу улахан эппиэттээх этэ: аҥардас биһиги полкабыт хас ый аайы фашистары утары тыһыынчанан ыстыыгы ыытара!

Сулууспабыт устатыгар, биир түбэлтэттэн ураты, эписиэр да байыас да өттүттэн байыаннай дьиссипилиинэни кэһии түбэлтэтэ таһаарыллыбатаҕа. Ол түбэлтэ туһунан командирдары мунньан баран подполковник Никулин маннык биллэрбитэ: "Товарищи офицеры! Что это такое? Советский командир (фамилиятын, инициалын ааттаабыта) позволил себе совершить половой акт с бойцом. Нет места такому офицеру в моем полку!" Ол кимнээх буолалларын оччоҕо да билбэтэҕим, эгэ, билигин билиэм дуо?

Биһигини эдэр командир кыргыттар кэлэн солбуйан фроҥҥа ыыппыттара. Рязанскай байыаннай училище выпускницалара дииллэрэ. Биһиги (мин бэйэм) 1-гы полкабын аһара сөбүлээбитим, байыастар да биһигини сайыһа хаалбыттара. Ити туһунан мин фроннааҕы блокноппар маннык суруйбуттар:

"Моему командиру в день отъезда:

Всегда вперед!

Назад ни шагу!

Запомни это навсегда!

И, затаив в душе отвагу,

Не падай духом - никогда!

Пусть счастье и удача

Сопровождают Вас на жизненном пути.

Вспоминайте о жизни и службе в женской части во время Отечественной войны. Полевая почта 51013-"М"

Сержант Соколовская 6.VI.-43 г."

 

* * *

Биһиги Москваҕа киирбиппит: Генеральнай штаб биһигини Брянскай фроҥҥа ыыппыта. Командующай армия генерала табаарыс Попов этэ. Онтон 63-с армияҕа атаарбыттара - генерал-лейтенант т.Колпакчи дьаһалыгар. 5-с стрелковай дивизия (командир полковник Михалицын - кэлин генерал-майор) ити армия састаабыгар ыам ыйыгар 1943 сыллаахха киирбитэ уонна 1943 сыллаахха сэтинньи 5 күнүнээҕи дьаһалынан 3-с армияҕа (командарм Горбатов) бэриллибитэ. "Ити күнтэн ыла генерал Горбатов маршал Жуковскай көрдөһүүтүнэн бары дивизиялар 3-с армияҕа бэриллибиттэрэ. Онтон 63-с армия салалтата Ставка резервэтигэр тахсыбыта" --диэн суруйбута.

Мин ыйытыыбар табаарыс Берижников (5-с Орловскай стрелковай дивизия ветераннарын советын бэрэссэдээтэлэ) маннык хоруйдаабыта. Ити дивизия састаабыгар киирэн охсуһа сылдьар 142-с стрелковай полк стрелковай взводун командирынан от ыйыгар анаммытым. Полк командира подполковник Фомин буоларын билбитим.

Ол саҕана фроҥҥа (уһулуччу анаммыт сирбэр) туох-ханнык балаһыанньалаахтарын билсибитим: бастаан фриц саҕалаан 4-5 күн аҕыйах биэрэстэни иннин диэки сыҕарыйбыта. Ол охсуһууга өстөөх күүһүн лаппа өһүлэн баран биһиги сэриилэрбит контрнаступлениеҕа туран өстөөҕү үүрэ-түрүйэ тураллара. Ити албан ааттаах Курскайдааҕы Тоҕойго кыргыһыы этэ.

Үксүн сатыы, ардыгар, ааһан иһэр массыыналарга куоластаан анаммыт сирбитигэр уонча командир Вяжи дэриэбинэҕэ тиийдибит. Дэриэбинэбит төгүрүччү өттө үрдүк сьҥынньах буор хайалар ортолоругар кытыйа курдук дириҥ хаспах түгэҕэр икки километр усталаах уонна туоралаах кытьглга олороро. Кытыл ортотунан (кытыйа түгэҕинэн) Жуса үрэх ааһара. Ити үрэҕинэн быысаһан Вяжи арҕаа өттүгэр немец, оттон илин өттүгэр биһиги 5-с стрелковай дивизиябыт оборонаҕа олорбута. Илиҥҥи хайа үрдүгэр табаарыс Михалицын наблюдательнай пууна - төгүрүк тимир бетон колпак баара. Итиннэ маршаллар Жуков уонна Василевскай кэлэн өстөөх оборонатын бэйэлэрин харахтарынан көрөн, биһиги дивизиябыт балаһыанньатын кытта билсэн уонна субу буолуохтаах генеральнай наступлениеҕа ыйыы биэрэн барбыттар. Кэлин ити колпакка табаарыс Горбатов кэлбит.

Бу кытыйа иһиттэн 5-с стрелковай дивизия генеральнай наступлениеҕа 1943 сыллаахха от ыйын 12 күнүгэр турбут. Фашистар өр сыллаах күүстээх бөҕөргөтүнүүлэрин аан бастаан тоҕу көтөн арҕаа диэки дивизия дьулуспут этэ. Биһиги үргүлдьү дивизиябытын эккирэппиппит, эмиэ сыгынньах үрдэл тэллэҕэр олорор Подмаслово диэн кыракый дэриэбинэ иһин охсуһууга сүрдээх элбэх сэрииһиттэр өлүктэрин хомуйа сылдьаллара. Кэлин билбиппит - тыһыынча байыас өлбүтүттэн 800-кэ фамилияны Братскай могилаҕа суруйбуттар этэ. Икки сүүсчэкэ өлүк чуолкайдана илик, сорохторун сураҕа суох сүппүттэр дииллэрэ.

Биһиги полкабытын (дивизиябытын) Моховое диэн сэлиэнньэ чугаһыгар ситэн, взводпутун тутан фашистары утары хабараан хапсыһыыга киирсибитинэн барбыппыт. Ити ый бүтэһик декадатын эргин этэ. Ааспыт нэһилиэнньэлээх пууннарбыт Новосил оройуонугар киирэллэрэ. Мин билигин санаатахпына, ол саҕана стратегическай инициатива саҥардыы биһиги илиибитигэр киириэх курдуга, ону мүччү тутумаары немец харса суох утарсара: ылан олорор позициятын туруулаһан көмүскүүрэ - буомбалааһын, артиллерия, миномет, пулемет, автомат уоттара өссө сэтэрбит курдуга, муҥур уһукка тиийэн куотан да биэрдэҕинэ, өстөөх саҥа тоһууругар кэтиллэ түһэн уһаарылларбыт; оннук оборона линиятын аҕыйахтыы километр аайы бэлэмнэммит этилэр. Биһиги даҕаны утарсар өстөөҕү өлөрдөрбүт диэн охсуһар этибит. Туох баар кыахпытын барытын туттарбыт: уһулуччу артиллериябыт, авиациябыт, танкабыт үчүгэйдик үлэлээбиттэрэ. Икки өттүттэн өлүү-сүтүү ынырык элбэх этэ. Орел куоракка чугаһаатахпыт ахсын улаҕата көстүбэт истиэп өстөөх уонна биһиги саллааттарбыт өлүгүнэн туолара. Германия тотальнай мобилизациянан хомуйан Курскай Тоҕойго быраҕара. Онтон биһиги Ставкабыт сөптөөх резервэлээҕэ - эмсэҕэлээбит чаастарга саҥа толорунуу (пополнение) кэлэ турара. Биитэр саҥа полкалар, дивизиялар охсуһууга киирэн иһэллэрэ, фашист хараҕын өрө көрдөрбөккө, тыын ылларбакка итинник урусхалламмыта.

Сэрии бу учаастагар уһулуччу бэлиэ өттүн ыйар наада. Өскөтө Ленинград иһин охсуһууга хаар-самыыр, тымныйыы-итийии, сиик-силбик сордообут буоллаҕына; Курскайдааҕы Тоҕойго эмиэ бэйэтигэр эрэ баар ураты бэлиэлээх этэ: күнүһүн умайар уот куйаас, түүнүн ытыс таһынар ыас хараҥа, охсуһуу толооно ытыс үрдүгэр уурбут курдук ып-ыраас киэҥ нэлэмэн истиэп. Итинник балаһыанньа биһиэхэ кимэн киирээччилэргэ, ночооттоох курдуга, ол гынан баран кэнникинэн биһиги салалтабыт күүстээх артиллерийскай бэлэмнэниинэн өстөөх оборонатын айгыратан эрэ баран (итиннэ авиациябыт баарарй дьайыытын этэр наада) пехотаны танкаҕа арыаллатан атаакаҕа туруораллара - элбэх саллаат олоҕун толуйара, төрөөбүт дойдуга улахан барыстаах буолара. Фашистскай генераллар халабырдаах сэриигэ дьоҕурдара, уопуттара бэрт буолан, итинник ньыманы хара маҥнайгыттан биһирииллэрэ. Бу да сырыыга байыаннай техниканы күүскэ туттубуттара, оннооҕор утары атаакаҕа тураллара, ардыгар, ким кимэн киирэрэ, ким оборонаҕа турара биллибэт буолан ылара.

Дьиҥнээх канонаданы манна көрсүбүтүм, этэргэ дылы, уун-утары! Урут ыраах сэрии буола турар сириттэн иһиллэр куугунас тыаһы итинник ааттыыр буоларым. Онтум букатын атын эбит, туохха да холуйуохпун булбаппын, ханнык эмэ тылы булан сатаан быһаарыахпын өйүм хоппот. Тыһыынчанан буомбалар, снарядтар, миинэлэр (кинилэри ким аахпыта баарай) дэлбэритэ ыстаныылара, тыһыынчанан тэргэннэр, минометтар эстиилэрэ, сүүһүнэн самолеттар, танкалар, массыыналар мотуордарын тыаһа бииргэ холбоһон сөкүүндэҕэ да тохтообокко мэлдьи күнүстэри-түүннэри, киһи сүрэҕэ өлөхсүйэр, төбөтө дөйөр, айаҕын ата сылдьар гына быыстала суох ньирилиирин: арай сааллар этиҥ итиччэ элбэхтик (тыһыынчанан) дьааһыйан төлүтэ тэбэригэр тэҥниэххэ сөп буолара дуу? Киһи саҥата хаһан да иһиллибэт этэ, наадабытын хаһыы-таһан эрэ кэпсэтэрбит! Аан бастаан олоххо үктэниим - сэрии этэ. Ол иһин эдэр эрдэхпиттэн туттубут буолан, билигин даҕаны саҥам улахан, ону сорох дьон сөҕөллөр. Сэрии толоонун туһунан: кини саамай уратыта - умайбыт сера уонна өлүктэр сыттара холбоһон, сытыйбыт сымыыкка маарынныыр ыар сыттаах буолара, халлаан ардыгар будуку-идики балык миинин курдук өҥнөнөрө. Күн өлбөөдүйэрэ, сороҕор эмиэ сырдаан кэлэрэ, сир ийэ дыраһааҥка курдук дьигиһийэ, хара туманынан оргуйа олороро, хайа уонна канонада!!!

Атырдьах ыйын саҥатыгар фашистар кыырыктаах утарсыыларын самнаран, хас да дэриэбинэни босхолоон (үтүктүспүт курдук оһохторун хорото эрэ чороһон хаалбыт, дьиэлэрэ олорчу умайбыт этилэр), Орел куоракка ыкса чугаһаабыппыт. Биһиги дивизиябыт тимир суол станциятыттан саҕалаан куоракка тоҕу анньан киирбитэ. Хас да дивизия атын сиринэн атаакалаабыттар этэ. Өстөөх уулуссалары быыстала суох пулемет уонна автомат уотунан хаххалыыра. Хантан эрэ снайпердар дьоммутун биирдиилээн тонууллара. Ону ол диэбэккэ дьиэлэри кэннинэн, олбуордарынан, түннүктэринэн курдары тахсыталаан иннибит диэки кимэн киирэн испиппит. Итинник ньыманы уһулуччу түүнүн туттарбыт, элбэх дьиэлэри босхолообуппут, биир таҥара дьиэтин ааспыппыт, сорох дьиэлэр түннүктэриттэн маҥан былаахтар тахсыталаабыттара. Биһиги иннибит диэки, арҕаа сыҕарыйан иһэбит. Арааһа куорат аҥаарын холобурун босхолоотубут, дьиэлэрэ үксэ 4-5 мэндиэмэннээх этилэр, фриц уулуссалар устун кириэстии пулемет ардаҕынан тыбыырар, ытыы тохтуу түһэрин кэтээн туран уулусса уҥуор сүүрэн тахсан дьиэлэри өстөөхтөн босхолуурбут. Ол кэмҥэ сорох табаарыстарбытын уулуссаны туораппакка хаптаталыыра. Ол үрдүнэн советскай саллаат Ийэ дойду иһин атаакалыыра!

Биир сарсыарда (немец пулемета куолутунан кынчааллыы уотунан тибиирэрэ) халлаан сырдыыта - "Ура-а-а-а!" хаһыы тоҕу ыстаммытыгар көрө түспүтүм - иннибитигэр ыраах соҕус саамай үрдүк дьиэ кырыысатыгар Кыһыл Знамя туруоруллубут! Биһиги эмиэ "За Родину! За Сталина! Ура-а-а-а!" хаһыытаабытынан бука бары Кыһыл Знамялаах дьиэ диэки дьулуспуппут. Уулуссаларга сорох табаарыстарбыт баһыран уонна өлөн туораабыттара, өстөөх хас да утарсар дьиэлэрин ааһан үрдүк дьиэҕэ тиийбиппит - элбэх сиртэн автоматтаан куһуйдулар. Эмиэ тохтоон болҕойон көрдүбүт: анныкы түннүктэртэн ыталларын билэн, биһиги эмиэ хардатын биэрдибит уонна саба сырсан киирэн түннүктэринэн, ааннарынан гранаталары быраҕаттаан баран атаакабытын салҕаан, куорат арҕааҥҥы бүтэһик дьиэлэрин ылбыппыт. Бирикээс оннук этэ: өрө күүрбүт дохсун атааканы хайаан да салгыы туруохтаах этибит. Оттон аара ситэ умуллубакка хаалбыт уоттаах туочукалары биһиги кэннибититтэн иһээччилэр ыраастыахтаах этилэр. Немец сүрүн сэриилэрэ куоппуттар. Ол гынан баран дьиэлэргэ миинэ иитэлээбиттэрэ, сотору-сотору халлааҥҥа көтө турбуттара. Кыыллыйбыт фашистар, бэл, биһиктээх оҕону миинэлээбит этилэр!

Ити 1943 сыл атырдьах ыйын 5 күнүгэр этэ. Орел куорат биһиэнэ! Кыһыл Знамяны куорат үрдүгэр туруорууну табаарыстар Фомин, Михалицын уонна Грузенберг (5-с стрелковай дивизия штабын начальнига) тэрийбиттэрэ. Оттон Орел куораты босхолуур операцияны корпус командира генерал-лейтенант Кузнецов салайбыта. Кини 82 сааһыгар 1982 сыллаахха өлбүтэ, онтон Фомин уонна Михалицын сэрии кэнниттэн сотору өлбүттэрэ.

Сэрии историятыгар аан бастаан ити сүүнэ улахан кыайыыны бэлиэтээн Москва салют биэрбитэ уонна дивизияларга бочуоттаах ааттары иҥэрбитэ. Биһиэнэ 5-с Орловскай стрелковай дивизия диэн ааттаммыта. Онно үөрбүт санаам билигин да баар: сэрииһиттэр бары улаханнык долгуйан туран үөрбүппүт, ити кыайыы биһигини инники кыргыһыыга кынаттаабыта!

Ити күнтэн ыла төгүрүктэммит өстөөх группировкатын ыраастааһыҥҥа турбуппут: кини бөҕү сиппийэр курдук буолбатаҕа, балачча хаан тохтуулаах сатабыллаах охсуһуунан ситиһиллибитэ. Өстөөх билигин да күүстээх этэ. Эмсэҕэлээбит дивизиябытын (полкабытын) толоруна уонна эдэр байыастары үөрэтэ куорат таһыгар турдахпытына, фриц буомбалаабыта да сыалын ситиспэтэҕэ. Онтон походка туран икки түүн, биир күн айаннаан, сарсыарда уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ сиргэ тохтоон бирикээс биэрбиттэрэ: бүгүн төгүрүктэммит өстөөҕү бүтэһиктээхтик суох гынарга! Икки биэрэстэ холобурдаах саҕахха тыал миэлиҥсэтин кыната сарбайан көстөрө. Немецтэр тобохторо ол эргин бааллар диэн буолбута. Түөрт "Т-34" танка кэлэн аттыбытыгар тохтообута. Биһиги үөрэ санаатыбыт. Онтон эмискэ былыт быыһыттан уонча "Юнкерс-98" тахсаат, танкаларга ыкса чугаһаан буомбаларын ыһыктыбытынан бардылар. Аҕыйах мүнүүтэнэн иккиһин кэлэн, тобохторун бырахтылар. Биир да танканы таппатылар, биһигиттэн элбэх киһибитин сүтэрдибит.

Биһиги танкалары батыһан атаакаҕа турдубут. Өстөөхтөр минометнай уот бөҕөнү астылар. Хас да киһибитин туораттылар. Тоҕо эрэ биһиги миномеппыт, буускаларбыт үлэлээбэттэр. Дэҥ кэриэтэ танкаларбыт "сөтөллөн ылаллар". Биһиги эмиэ ыта-ыта иһэбит. Миэлиҥсэбит биэрэстэ эрэ хаалла. Фриц минометун уота өссө хойунна. Бу сүүрэн истэхпинэ, оскуолка уҥа сотом уҥуоҕун икки ардынан батары киирдэ, бэйэм бэрэбээскилэнним уонна атаакаҕа барсыах буолбутум да, атаҕым үктэннэрбэт. Онтон автомат-бинтиэпкэбин тайах оҥостон сыҕарыйа сатаатым да, эмиэ табыллыбат.

1943 сыллаахха атырдьах ыйын 17 күнүгэр фашист тобохторо миигинэ суох ыраастаммыттара.

Орел уобалаһын сирэ-уота босхолонно. Кинини советскай норуот аһара күндү (ыарахан) сыананан толуйан ылла: байыаннай комиссариат 1980 сыллааҕы ыам ыйын 9 күнүнээҕи сводкатынан уобаласка 594 Братскай могила уонна көмүллүбүт сирдэр бааллара. Онно 85200-кэ киһи сытара чуолкайдаммыта, оттон уопсайа 100000-тан тахса советскай киһи (саллаат) өлбүтүттэн 14800 аат өссө да булулла илигэ (сураҕа суох сүппүтүнэн ааҕыллаллара).

Мин бааһырыым ыарахан этэ: анаэробнай инфекция ол эбэтэр (газовай гангрена) буола сүһүрбүтэ. Бэрт өр эмтэнэн, кэлин Тула куораттааҕы 1898 №-дээх эвакагоспитальтан олунньу ыйга 1944 сыллаахха үтүөрэн тахсыбытым.

 

БОБРУЙСКАЙДААҔЫ КЫРГЫҺЫЫ

 

Мин бэйэм чааспар, 5-с Орловскай дивизиябар тиийээри кыһана сатаабытым да табыллыбатаҕа: 1-гы Белорусскай фронт штабыгар тиийэргэ сорудах биэрбиттэрэ. Онно балачча буолан баран (резервэҕэ), 48-с армияҕа ыыппыттара. Ол штабын көрдүү сылдьан 1944 сыл кулун тутар 31 күнүгэр үһүс бааһырыыбын ылбытым: эмиэ уҥа сотобор оскуолка дьөлө киирбитэ, ыйтан ордук эмтэнэн үтүөрбүтүм. Ити Белоруссияҕа этэ, ханнык сирин билбэтим, госпиталын полевой почтата 25217 дэнэр эбит (Справка о ранении 4/V-1944 г.).

48-с армия штабын дьэ буллум. Ыйтан ордук кэмҥэ резервнэй офицерскай полкаҕа сырытьшнардылар. Онтон бэс ыйын бүтүүтүн эргин 102-с стрелковай дивизияҕа ыыттылар. Онно 16 стрелковай полк стрелковай взводун тутаат, фашистары утары охсуспутунан бардым. Миигин кытта даҕаспытынан пополнение кэлбитэ. Кинилэри өстөөҕү утары хапсыһыы кэмигэр үөрэппитим. Ол саҕана Бобруйскайдааҕы хочуолга хаайтарбыт өстөөх сэриилэрин ыраастааһын иһин охсуһуу үгэннээн турар кэмэ этэ. Немец хабырдык утарсара: иэдээннээх пулеметнай, минометнай уоту аһара, ардыгар контратаакаҕа турара. Биирдэ кини самолеттара буомбалаабыттара: онно түөрт байыас бааһырбыта, мин контузия ылбытым. Түөкүттэр ити бүтэһик үҥүөлээһиннэрэ этэ: тоҕу көтөн тахсаары соруммуттара табыллыбатаҕа.

Биһиги самолеттарбыт уонна артиллериябыт "хочуолга" элбэхтик ыалдьыттыыр буолбуттара. Онтон өрө күүрэн туран иннибитинээҕи үрдэли (били контратаакалааччылары) аны биһиги атаакалаатыбыт: снаряд түспэтэх чэгиэн сирэ ордубатах, олорчу хорутуллубут курдуга, ол да буоллар, икки сиргэ минометчиктар ордон утарса туралларын саба баттаатыбыт, сорохторо куотан хаалбыттара. Кинилэри эккирэтэн, элбэх өлүктээх траншеялары нөҥүө ыстанан ойуурга киирдибит. Арай иннибитинээҕи мастар кэннилэриттэн илиилэрин үөһэ ууммут үс фриц тахсан кэллэ. "Гитлер капут" дэһэллэр, иккитэ букатын оҕо, кинилэри тыылга утаардыбыт. Итинник хас да ойууру тараан элбэх өстөөҕү билиэн ыллыбыт, сорохтор бэйэлэрэ бэринэ кэлэллэрэ. Кинилэри илдьэр конвоир тиийбэт буолбута. Ол иһин бэйэлэрин офицердарын салалтатынан ыытарга дьаһал кэлбитэ. Сайын 1944 сыллаахха 50000 билиэн ылыллыбыт немец саллааттара, офицердара Москва уулуссаларын устун атаарыллан советскай норуокка көрдөрүллүбүттэрэ.

Уодаһыннаах өстөөх кыырыктаах кыргыһыыларга (материальнай хоромньу туһунан ахтыбакка туран) уонунан-сүүһүнэн тыһыынча советскай саллааты өлөрөн-өһөрөн, соххор-доҕолоҥ оҥорон, кинилэр субай хааннарын үрэх курдук сүүрүгүрдэн баран, муҥур уһукка тиийэн, күнэ хараараары гынан бэриммитэ. Бобруйскайдааҕы хочуол ыраастаммыта!

Кыргыһыы хонуутун бу учаастага эмиэ бэйэтигэр эрэ баар ураты­лардаах этэ: элбэх ойуурдааҕын сэрии "кэрдибитэ", аһара элбэх бадарааннааҕа ардыгар буомбалааһын кэмигэр киниэхэ "сөтүөлүү" сылдьан охсуһар курдук буоларбыт, оттон түүнэ хараҥата, күнүһэ итиитэ уонна аһара элбэхтик ардах түһэрэ. Итилэр барылара киһи дууһатыгар, ыараханнарын үрдүнэн саллаат сынтарыйбатаҕа.

Биир уһулуччу сүрэхпэр-быарбар иҥэн хаалбыт түбэлтэни умнубаппын: бүтэһик бомбалааһынтан контузия ылан баран, мөлтөх туруктаах, үөл-дьүөл сылдьан сэриилэспитэ буоларым. Ол кэмҥэ биһиэхэ биир врач (капитан) кэлэ сылдьан миигин бэйэтин кытта илдьибитэ элбэх балааккалар турар ойуурдарыгар - госпитальга. Кини тиэрдэн баран эмп иһэрдибитэ уонна укуоллаабыта. Мин төгүрүк суукка устатыгар утуйан турбутум - контузиям содула ханна да суох буолбута, толору чөлбөр түһэн, бэйэм чааспар тиийэн, хаан өстөөҕү утары күөн көрсүһүүгэ кыттыбытынан барбытым! Хаһан да умнуом суоҕа ити хатыҥыр эдэркээн эмчити - нуучча уолун!

 

СОРОХ КЭРЭ СОНУННАР

 

От ыйыгар 1944 сыллаахха "Багратион" операцияны түмүктэһээт, фашистары эккирэтэн Белоруссия устун марш-бросок оҥорбуппут. Барановичи куораты ааһан Польшаҕа тиийбиппит. Бастаан утарсыыны көрсүбэккэ босхоломмут сир устун испиппит. Онтон немец ытыалыыр буолан барбыта: күнүһүн куотара, киэһэ тохтоон бары туора-уһаты суоллары пулемет, автомат куотунан хаххалыыра, түүнү быһа тохтоло суох ытара. Оттон сарсыарда халлаан сырдыыта иирбиттии хойуутук уоту аһара: ол аата кини буут биэрээри хомунарын бэлиэтэ. Биһиги эмиэ күнү быһа эккирэтэрбит, кини эмиэ киэһэ тохтоон суоллары сарсыардааҥыга диэри ытара.

Биир күн, от ыйын 25-һин диэки, абына-табына мастаах ойуур быыһынан ааһар буор суол устун фрицпитин сойуолаан истэхпитинэ, уҥа өттүбүтүгэр икки төгүл кылгас-кылгас автомат уочарата чачыгыраата да, биһиэхэ буулдьа кэлбэтэ. Мин хайыһа түспүтүм: киэҥ хонуу орто-тугар биһигиттэн 200—300 метр холобурдаах арыы ойуур саҕатыгар дьон хамсыырын көрөн бинокльбын туһаайдым: биир хара таҥастаах киһи иккис киһини миинэ сылдьар, илиилэринэн далбаатыыллар уонна охтон түстүлэр. Мин хас да байыаһы илдьэ онно сүүрэн тиийдим: миинээччи хайы үйэҕэ "атын" (немец саллаата формалаах киһини) өлөрбүт, иккис немец саллаата эмиэ өлө сытара, үһүс гражданскай таҥастаах өлүк баара; соҕотох тыыннаах хаалбьгг (миинээччи) бааһырбыт этэ, икки дуу үс дуу буулдьа уллуҥар түспүт. Биһиги бэрэбээскилээбиппит уонна суолга көтөҕөн илдьээри гыммыппытын буолбатаҕа, ойууртан 1,5 метр холобурдаах маһы ылан тайах оҥостон биһигини кытта суолга тиийбитэ. Кини кэпсээбитэ: "Белоруссия партизаннарабыт, разведкаҕа сылдьан өстөөхтөрү кытта, тумул ойуурга сирэйбитинэҥ

кэтиллэ түстүбүт: тутуу былдьаһыы буолла — мин бастакы фриц үрдүгэр түһэн эрдэхпинэ, иккис миигин бааһырдыбыта. Кинини табаарыһым кынчаалынан көхсүгэ саайан эрэрэ, ороспуойбун төбөтүн үрдүгэр миинэ сылдьан хаста да быһаҕынан анньан өлөрөн баран көрбүтүм — табаарыспын ытан кэбиспит. Ити барыта чыпчылыйыах икки ардыгар оҥоһулунна быһыылаах. Бэйэм да өйдөөбөккө хааллым", — диир бухатыырдыы көрүҥнээх, хара харахтардаах, баттахтаах, төгүрүк саһархай сирэйдээх, кылгас хотостугас муруннаах, иннин диэки быкпыт туруору сүүстээх, ортону үрдүнэн уҥуохтаах, 25 саастаах эр бэрдэ. Кини белоруспун диэбитэ, нууччалыы үчүгэйдик саҥарара, фамилиятын эппитэ да миэхэ хаалбатах. Ити буолар уһулуччу соргулаах охсуһуу! Ити буоллаҕа төрөөбүт дойду иһин хорсуннар харса суох кыргыһыылара — олох муудараһа!

Эмиэ ол кэмҥэ, от ыйын 25 күнүн саҕана, Польша сиригэр үктэнээт, биһиги 16-с полкабыт командира Тютиков А.И. биир киэһэ полк бары командирдарын уонна сержаннарын ыҥыртаан ойуур саҕатыгар мунньахтаабыта. Ааспыт охсуһуулар түмүктэрин уонна саҥа соруктары сырдаппыта. Түмүгэр чэйдээбиппит: ботуччу эт порциялаах киэһэ аһылык этэ, тото аһаабыппыт. Күнүс саҥа пополнениеттан аҕыйах байыас тиксибитин, взводпун кытта холбоон үөрэтэ сырыттахпына, майор Тютиков кэлэн ыйыы биэрбитэ уонна миигин кытта кэпсэтэн, ханна төрөөбүппүн-үөскээбиппин, ханнык сэриилэргэ кыттыбыппын ыйы-талаһан баран сүбэлээбитэ: "Табаарыс Сталин илии баттааһыннаах пехота саҥа бойобуой устаабынан салатар! Взводкун өстөөҕү кытта хапсыһыыга киллэрэргэр ханна табыгастаах, тоҕоостоох сиргэ сылдьан салай! Бэйэҕин уонна саллааттаргын харыстаа! Оччоҕо төрөөбүт дойдугар элбэх туһаны аҕалыаҥ!" Александр Иванович киэһээҥҥи мунньахха Кыһыл Армия үтүөкэн үрдэтиллибит сыаллаах босхолооһуннаах охсуһууну ыытарын уонна бу сэриигэ Советскай Союз бары омуктарын бэрэстэбиитэллэрэ кыттара үрдүк символическай суолталааҕын ыйбыта: "Биһиги полкабытыгар аан бастакы саха норуотун уола лейтенант Бочкарев кэлэн бу ытык сэриигэ кыттан төрөөбүт дойдутун көмүскүү сылдьар", — диэн баран мин диэки көрбүтүгэр ойон турдум. Ытыс таһыннылар, 50-ча киһи этэ. Хайдахтаах үчүгэй минньигэс тыллар иһилиннилэр этэй "саха норуотун уола" диэн? Александр Иванович "ыалдьар сирбин" таарыйбыта. Төрөөбүт алааспын Дьэлэҥэни, киниэхэ баар иитиллэн тахсыбыт туруорбах балаҕаммын, кини тулатынааҕы куобахтыыр ойуурдарбын, кустуур көлүкэлэрбин, үөскээбит өрүспүн Өлүөнэни, кини кэрэ кытылларын, арыыларын ахтан ааллара сылдьарым, уһулуччу сэрии бүтэһик сылыгар хас күн аайы дойдубун, дьоммун ахтарым күүһүрэн испитэ. Ыраах сылдьан истэргэ Саха сирэ хайдахтаах кэрэтик, киэн туттуулаахтык миэхэ өйбөр киирбитэй? Умнубаппын атаҕым сири билбэт буолуор диэри үөрбүппүн!

Генерал-майор Тютиков А.И. Краснодарга отставкаҕа олорор.

Инникини кэпсииргэ тиэтэйдим, 1944 сыллаахха атырдьах ыйын ортото. Мин төрдүһүн ыараханнык бааһырбытым нэдиэлэ буолбутун кэннэ, Польша биир сэлиэнньэтигэр эвакуационнай госпитальга эмтэнэ сыттахпына, балтараа тонналаах грузовой массыына кэлэн тохтообута. Кинини тула элбэх киһи сэлиэнньэ олохтоохторо олорчу кэриэтэ муһунна. Массыынанан кэлбит үс советскай командир, икки польскай офицер, кузовтарын түһэртээн баран массыына үрдүттэн миитин оҥордулар. Польскай офицердартан биирдэрэ бэрэссэдээтэллээтэ: бэйэтин тылынан киирии этиини оҥордо уонна тылы иккис офицерга биэрдэ. Кини эмиэ бэйэтин тылынан уһуннук эттэ. Мин тугу да өйдөөбөтүм, арай "Червоно армия", "Кастюшко" диэн тыллары иһиттим. Ол аата кинилэр национальнай геройдара Кастюшко аатынан дивизия Кыһыл Армияны кытта төрөөбүт дойдубутун өстөөхтөн босхолуу кэллибит диир быһыылаах. Онтон бэрэссэдээтэллэччи "ПолковникЧервоно армии...", — диирин кытта ытыс таһыннылар, фамилиятын истибэккэ хаалбытым. Модьу бөҕө-таҕа көрүҥнээх, хара баттахтаах, 40-ча саастаах политсостав полковнига хойуу куолаһынан (бас) тыл эттэ: "Табаарыстар! Кыһыл Армия немецкэй-фашистскай сэриилэри сойуолаан иһэн Польша территориятыгар үктэннэ. Табаарыс Сталин эппитэ: "Советскай Союз Полына сирин сэриилээн ылар санаата суох. Төттөрүтүн биһиги Польша уонна Европа норуоттарын фашистскай кулуттааһынтан босхолуур сыаллаахпыт", —диэн. Өстөөх билигин да күүстээх уонна киитэрэй. Кинини урусхаллыырга, бэйэтин арҕаҕар илдьэн бүтэһиктээхтик өлөрөргө, онон сэриини түмүктүүргэ уопсай күүһүнэн ылсыаҕыҥ! За Родину, за Сталина, товарищи!" —диэн түмүктээбитэ. Уһуннук ытыс таһыммыттара. Онтон бэрэссэдээтэллээччи таһаарарын кытта бука бары хабан ылан гимнэрин ытыы-ытыы ыллаатылар. Истэргэ уонна көрөргө аһара да ыарахан, дьулаан этэ, ол иһин суруйдум. Польша норуота биэс сыл устата фашист саппыкытынан тэпсиллибитэ, ынырыктык кыргыллыбыта (кинилэр былыргыттан сөбүлэспэт эбиттэр). Онон ити ытааһыҥҥа икки түбэлтэ: немец фашиһыттан абарыы уонна Кыһыл Армия босхолооһунуттан үөрүү түмүллэр!

 

НАРЕВ ӨРҮҺҮ ТУОРААҺЫН

 

От ыйын 29 күнүгэр 1944 сыллаахха биһиги сэриилэрбит Польшаҕа Нарев өрүһү (үөһэ өттүнэн) понтоннай муостанан Бойшки, Кожаны дэриэбинэлэр аттыларынан туораабыттара. Ол иннинэ күүстээх артиллерийскай бэлэмнэниинэн, буомбалааһынынан өрүс уҥуоргу өттүнээҕи өстөөҕү балачча самнарбыттара. Туоруур сиргэ халыҥ сэрии мустубута. Ону биир старшай командир кэлэн (бука 102-с дивизия командира генерал-майор Погребняк буоллаҕа буолуо) барыларын хонууга кыйдаталаабыта уонна уочаратынан ыҥыртаан туораппыта. Пехота быыһыгар танкалар, буускалар, автомассыыналар эмиэ туорууллара.

Биһиги батальоммут балачча ыраах сиринэн кэһэн туораабыта, дириҥэ моонньубутугар тиийэрэ. Ууттан тахсаат, артиллериянан күөрэлэммит толоон устун иннибит диэки кимэн киирэн испиппит. Фриц миномет уонна пулемет уотунан көрсүбүтэ. Снаряд, буулдьа хойуннаҕына, сытан сынньанан ыларбыт, бэккэлээтэҕинэ, эмиэ иннибит диэки хара күдэн быыһынан барарбыт. Ол иһэн биир дэриэбинэҕэ кэтиллэ түстүбүт, туох диэн ааттааҕын билбэппит. Фриц автоматтаата. Биһиги да буулдьаны харыстаабаппыт, нэһилиэнньэлээх пууну ыларга элбэхтик эрчиллибиппит. Сотору дэриэбинэ биһиэнэ буолла. Кини өрүстэн биэрэстэ холобура этэ. Хас да өстөөх өлүгэ хаалбыт, баҕар, артиллерияттан буолуо. Биһигиттэн хас да байыас стройтан туораабыта.

Ити мин взводум этэ. Дьэ нам-нум буолаат (холкутуйа түһээт), абааһы курдук сирэйбитин ыраастана, хара дьэбэрэ таҥаспытын кыһына, атахпыт куллукатын ыгына турдахпытына, тиэргэммитинээҕи боппуолдьаттан кумааҕы курдук муус-маҥан сирэйдээх (аччыктаабыттара, эрэйдэммиттэрэ өтө көстөр) кырдьаҕас эмээхсини кытта алта-сэттэ саастаах кыыс оҕо тахсан кэллилэр. Кинилэр нууччалыы аһара мөлтөхтүк саҥараллар. Байковай суорҕаннары быһыта кырыйталаан баран эмиэ "Червоно армия" — дии-дии бу эрэйдээхтэр үөрэ-көтө биһиэхэ иккилии устууканы аҕалан биэрдилэр. Бэйэбит даҕаны уонтан эрэ тахса хаалан турабыт. Баһыыбалыы-баһыыбалыы бадаарагы ылан атах суута гынныбыт, инчэҕэйдэрбитин хааллартаан баран, өстөөҕү сойуолааһыҥҥа турдубут. Ити улахан дьыала: норуот биһигини босхолооччунан ааҕар!

Плацдармы кэҥэтэ, сыыйа үрдээн иһэр, күүскэ үүммүт оруостаах хонуу устун (үүнээйи быыһынан) кимэн киириибитин салҕаатыбыт. Били дэриэбинэттэн биэрэстэ бадахтаах бэс ойуурга тыаһа суох тиийдибит: фриц бэйэтин иннинээҕи оруоһу 50 метр холобура кэтиттээх гына косилканан охсубут, ойуур саҕата траншея, биһигиттэн хаҥас диэки сүүсчэкэ метрдээх ойуур тумсугар өстөөх пулемета тохтуу-тохтуу ытар да ытар. Хаҥас өттүбүтүнэн кимэн киирээччилэри төбөлөрүн көтөхтөрбөт быһыылаах. Тиэтэйиэххэ: пулеметун биһиэхэ туһаайдаҕына, кими да ордорбот. Взводпар бирикээс биэрдим: өстөөх пулеметчигын устарга уонна ол ытыыны атаакаҕа турар сигнал оҥостон ойуур саҕатынааҕы траншеяны өстөөхтөн былдьыырга! Взвод пулеметчигы устууну, кыра эрдэхпиттэн булчукка, миэхэ сорудахтаата: туу маһын курдук дьылыгыраабыт оруос умнаһын быыһынан боростуой бинтиэпкэни уган, миэхэ туора сытар пулеметчик агдатын сыалбар киллэрээт, чыыбыспын бэрт кыратык таарыйарбын кытта немец өрө көппөх гынаат тиэрэ түстэ. Ити саа тыаһын кытта тэбис-тэҥҥэ "Ура-а-а-а!" атаакаҕа туран 50 метри аҕыйахта ойон траншеяҕа тиийбиппит — тыыннаах дууһа суох. Арай бастаан турарбытыгар, фриц пулемет диэки сүүрэн истэҕинэ, уолаттарым түҥнэри ыппыттара. Ол оннугар өстөөх ойуур иһиттэн автоматтаата. Биһиги эмиэ мастан-маска сыҕа­рыйан ыта-ыта иннибит диэки баран истибит. Немец бэйэтин пулемета, бэйэтин утары эмиэ үлэлээтэ, сотору кини ыппат буолла, ханна иһий-битэ буолла? Ойууру туораан икки кураанах дэриэбинэни ыллыбыт. Онно ротабыт икки взвода кэлэн холбостулар. Рота командира 40-ҕа чугаһаабыт саастаах старшай лейтенант этэ, фамилиятын өйдөөбөтүм, баҕар, саҥардыытааҕыта пополнениены кытта кэлбитэ буолуо. Мин бүгүҥҥэ диэри сөҕөбүн: взводум байыастара 17—18 саастаах, үксэ саҥа пополнение этилэр уонна кинилэр хайдахтаах курдук эрдээхтик, дьулуурдаахтык аан маҥнайгы атаакаҕа турдулар. Хаан өстөөҕү утары хапсыһыыга киирдилэр!! Советскай ыччат төрөөбүт дойдутугар бэриниитэ итинник хорсун-хоодуот быһыыны үөскэтэр!

Босхолообут икки кураанах дэриэбинэбит кэннинээҕи толооҥҥо, сэдэх абына-табына үүммүт кырдьаҕас дууптар анныларыгар түүҥҥү сынньалаҥҥа тохтоотубут. Батальон олорчу (командир 30-гар чугаһаабыт майор этэ, 18 саастаах кэргэннээҕэ). Дууптар анныларыгар пакеттартан миин, хааһы буһарынан эрдэхпитинэ (түптээн аһаабатахпыт сууккаттан орто), өстөөх күүстээх миномет уотунан саба түстэ. Көһөргө күһэлиннибит: хараҥа буолла, батальон походка турда. Балачча барбахтаан иһэн уҥа диэки иэҕилиннибит, сотору улахан суолга тиийдибит. Онтубутун фриц дохсун пулемет уотунан хаххалаан турар. Уот бэрт кыратык тохтоон ыллаҕын аайы кэтээн туран кыра-кыра бөлөхтөрүнэн суол уҥуор сырсабыт. Ол курдук бука бары улахан сүтүгэ суох суолу туораан, биир сиргэ тиийэн хоннубут.

Сарсыныгар от ыйын 30 күнүгэр 1944 сыллаахха эрдэ туран аһаан баран халлаан сырдыыта походка туруннубут. Хас да чаас айаннаан кыракый Орлянка үрэххэ тиийдибит (Польша), чычаас этэ. Бастаан уһаты сыыйдыбыт, онтон үрдүк сыырдаах сиринэн туораатыбыт. Үрэҕи туоруох да иннинэ, туораан да баран хас да дэриэбинэни ылбыппыт: сорохторун биир да ытыыта суох, сорохторо балачча охсуһаллара. Кинилэртэн Дениски диэн дэриэбинэ өйбөр хаалбыт, ол гынан баран кинини хайдах ылбыппытын умнубуппун. Ити дэриэбинэлэргэ хас да күн охсуспуппут, биир дэриэбинэттэн тахсан биэрбиппит.

1944 сыллаахха атырдьах ыйын 5 күнүгэр рота командира үс взводу батыһыннаран түөрт гектар холобурдаах, төгүрүк томтоҕор, намыһах булгунньах курдук хонууга күүскэ үүммүт сэлиэһинэйгэ аҕалан тохтотто уонна миэхэ бирикээс биэрдэ: "Тиэтэйбэккэ бу хонууну туораан тахсаат, ханааба хаһынан сытан иннигитин кэтээн көрүҥ! Рота барыта онно тиийдэҕинэ, салгыы дьаһал бэриллиэ!" "Взвод, миигин батыс!" — диэт, сэлиэһинэйгэ киирдим уонна хайдах эрэ этим саласта, ол иһин "Бегом!" — диэн баран сүүрдүм, взвод миигин эккирэттэ. Ханаабаҕа тиийбиппит: немец пулемета сыалыгар киллэрэн ыта сытар сирэ эбит, абытайа бэрт, толору уулаах сүүрдэ турар ханаабаҕа түстүбүт уонна төбөбүтүн быктаран сыттахпытына, пулемет буулдьалара уунан тоҕу ыһан, тохтобула суох тумнараллар. Хата биир да буулдьа биһиги төбөбүтүн таарыйбата. Кини хаҥас өттүбүтүттэн ытар, хойуу буулдьаттан биири эмэ табыан да сөп уонна ууга сытар инчэҕэйэ бэрт. Иннибитигэр 100-кэ метрдээх сиргэ дэриэбинэ баар. Уолаттарбын кытта сүбэлэһэн баран, эмискэ онно ыстанныбыт. Тыыннаах фриц суох буолан биэрдэ. Пулемет биһигини ытан барда.

Өссө ханааба уутугар сыттахпытына, сүүсчэкэ буолбатаҕына, бэрт элбэхтик уонунан ааҕыллар ыарахан снарядтар бөрөлүү улуйан кэлэннэр, били үрдүк үүнүүлээх сэлиэһинэйгэ, хас да мүнүүтэ устата дьааһыйбыттара. Сотору ротнай бирикээһинэн, ылбыт дэриэбинэбитин хаал-ларан, киниэхэ тиийдибит. Балаһыанньа тыҥааһыннанна: биһиги кэннибититтэн даҕаспытынан иккис взвод эмиэ хорууга тиийээри сэлиэһинэйи ортолоон эрдэҕинэ, ыарахан артиллерия күүстээх уотунан саба түһэн взводу суох гыммыт. Икки байыас уонна взвод командира (23 саастаах лейтенант) өйө суох сыталларын булан санитарнай чааска ыыттыбыт. Үһүс взвод ити аат айаҕар киирбэтэҕэ.

Рота командира атын сорудаҕы ылбыт быһыылааҕа: икки взводу батыһыннаран, ханан эрэ эргийэн киэһэ биир дэриэбинэҕэ тиэрдибитэ. Итиннэ чугаһаан иһэн биир оҕонньору ойуурга көрүстүбүт (сэттэ уончалаах поляк), нууччалыы быһыта-орута саҥарар. Дэриэбинэҕэ уонча киһилээх өстөөх этэрээтэ баарын тыллаата, ханан олороллорун ыйда. Биһиги утары киирэн истэхпитинэ оҕонньорбут тохтотто: маһынан кумахха суруйан көрдөрөр уонна тугу эрэ быһаарар, онтон мин икки тылы өйдөөтүм. Ол аата немец куотуо, онон сороххут дэриэбинэни эргийэн тиийэн тоһуйуҥ диир — сэрии тактикатын куһаҕана суохтук ырытар, баҕар, офицер буолуо. Ротнай биир взводу тоһуурга ыытта. Сотору ыттар үрэн лоҥкунаттылар уонна автоматтар чачыгырастылар. Оҕонньорбут бэйэтин тылынан саҥара-саҥара биһиги иннибитигэр түһэн дэриэбинэ диэки сүүрдэ. Саба сырсан киирдибит. Тоһуурга барбыт үһүс взвод икки фриһи өлөрбүт. Ити өстөөх дозора, ол аата чугас күүстээх оборонаны кытта көрсүөхтээхпит. Оҕонньорбут сүүрэн-көтөн, хас да ыал омуһахтарытган эмиэ кырдьаҕастары таһаартаата, үөрүү-көтүү бөҕө буолла! Поляктар үйэлэрин тухары элбэх сэриини көрбүт норуот, ол иһин ыал барыта, дэриэбинэ ахсын, сэрииттэн тыыннаах хаалар, саһар сирдээх буолаллар эбит. Бу улахан өй, норуот муудараһа!

 

БҮТЭҺИК ХАПСЫҺЫЫ

 

Кырдьаҕас поляк көмөтүнэн босхолообут дэриэбинэтигэр хонон турдубут. Сарсыарда атырдьах ыйын 6 күнүгэр 1944 сыллаахха миигин икки саллааттаан рота командира разведкаҕа ыытта: үрдүкү командование бирикээһинэн сарсын ылыллыахтаах сэлиэнньэни өстөөх хайдах обороналаан турарын, ханан атаакалыахха сөбүн, кыаллар буоллаҕына, уот туочукаларын бэлиэтиэххэ, оборона траншеята ханан баарын?

Топографическай картаттан быһаардыбыт: этиллэр сэлиэнньэ хоммут дэриэбинэбититтэн салҕанан барар бэс ойуур кэтэҕэр үс биэрэстэ холо-бурдаах сиргэ баарын. Бардыбыт. Бэспит сэлиэнньэҕэ түөрт сүүс метр тиийбэккэ, биирдии бэс кумах арҕас буолан бүттэ. Оттон сэлиэнньэ илин өттө (биһиги диэки өттө) эмиэ 400 метр кэтиттээх хонууга клевер өлгөм үүнүүтэ долгуйар. Биһиги кумах арҕас бүтэһик маһын анныгар тиийэн сытан эрэн кэтээн көрдүбүт: сэлиэнньэ уулуссатын устун биир овчаркалаах фриц төттөрү-таары хаама сылдьар. Биһигини билбэтэ. Сэлиэнньэ нөҥүө өттүттэн минометнай батареялар харса суох ытар миинэлэрэ биһиги үрдүбүтүнэн тиһигин быспат кэриэтэ куһугурайан ааһаллар. Хантан эрэ минометтар ытыалыыллар да көстүбэттэр. Сэлиэнньэ сүрдээх уһун, устатынан шоссейнай суол ааһар, кини икки өттө олорчу бачыгырас кыра дьиэлэр, таас акылааттар эмиэ көстөллөр. Ортоку икки мэндиэмэннээх улахан маҥан дьиэ бинокль ылар сиригэр баар өстөөх сэлиэнньэ кэннинээҕи оборонатын траншеяларын бэлиэ-тэнэн ыллым уонна рота командирыгар кэлэн дакылааттаатым.

Ротнай сэлиэнньэни бүгүн ыларга бирикээстээтэ! Күн ортото балачча ааспытын кэннэ саҕалаатыбыт: хойуутук үүммүт будьурхай клевер устун сыыллан истибит, киһиэхэ илим курдук иилистэ сылдьар. Уолаттар турбутунан киирдилэр быһыылаах. Фриц харса суох пулеметунан ытыалаата. Урут итинник уотунан ытыллан көрө илик этим, онон чаҕыйдым: төгүрүччү өттүбүт дэлбэритэ ыстанар лап-лачыгырас тыас бөҕө буолла. Төбөбүтүн да быктарар кутталланна, уотун атьш сиргэ сыҕарыппытыгар өгдөйөн көрдүм.

Арҕаатган сэлиэнньэ үрдүнэн уоттаах буулдьалаах бөдөҥ калибрдаах пулемет ытан сыыйар, турар туочукатын быһаарбатым, күтүр окко (клевергэ) түстэҕинэ эстэр эбит, сороҕо сиргэ түһэн эстэрэ буолуо. Биһиги эмиэ киниэхэ уот биэрдибит, ах барарын кытта дэриэбинэ соҕурууҥҥу уһук дьиэлэригэр сырсан киирдибит. Онно баар сымара таас дьиэ акылааттарыгар хорҕойдубут. Фриц буулдьалара ол тааска түһэн лачыгырыыр да лачыгырыыр!

Клевергэ икки байыас өллө, биир бааһырда. Старшай лейтенант үһүс взводу уулусса нөҥүө, хаҥас диэки таһаарда, миэнин бэтэрээ өттүгэр (уҥа диэки) хаалларда. Онон дэриэбинэни соҕуруу өттүттэн хоту диэки атаакалаан өстөөҕү күрдьэн барар былааннанна! Эдэр саллааттар маладьыастар: атаакалаан киирбит ухханнарыгар 2—3 дьиэни, түннүктэринэн гранаталары быраҕаттаан ыллылар, онно фриц баара-суоҕа биллибэт. Ол да буоллар эдэр байыастар бу аата нэһилиэнньэлээх пууҥҥа охсуһарга эрчиллэллэр! Бу улахан дьыала. Бу эрчиллиигэ, арааһа немец бөдөҥ буулдьалаах пулемета биһиэхэ көмөлөстө быһыылаах: биһиги бөтөстөрбүт дьиэлэри илин өттүнэн сылдьан гранаталарынан тамныыр кэмнэригэр, ол дьиэлэри арҕаа өттүттэн фриц бэйэтин пулемета харса суох ытыалаата; бөдөҥ буулдьа эстэрэ граната тыаһыттан эрэ кыра дии санаабытым. Халлаан хараҥаран барда. Фриц пулеметун уота кыламныыра көстөр буолла. Биһиги онно туһаайан эмиэ пуле-меттаатыбыт. Фриц пулемета, үрдэлгэ туран, ытыалыырын ууратта.

Уу-чуумпу буолла. Немец биһиги аҕыйахпытын билбит буолуохтаах. Онон сэнээн, тыаһа суох кэлэн бысталаан кэбиһээри, түүҥн ү атаакаҕа туруоҕа дии санаан бэлэм олордубут. Биһиги ылбыт кирбиибитин ыһыктар санаа суох. Ытыс таһынар ыас хараҥа буолла. Иннибитигэр букатын чугас бүтэй суп-суугунас тыас мөлтөхтүк билиннэ, ол быыһыгар хоҥор хаас таҥалайын тыаһыгар маарынныыр хойуу саҥалар сибигинэһиилэрэ киҥинэйэн иһилиннэ. "Фриц, эйиэхэ бадаарак бэлэм, ыл" —диэн хаһыытаат ытан күппээллээбитинэн бардыбыт. Түүҥҥү ыалдьыттар гранаталарынан быраҕаттаатылар да кинилэр метр аҥаара мас уктаах гранаталара киһиэхэ таба эрэ түстэҕинэ бааһырдыахтааҕын билэбит. Бу сырыыга оннук буолбата. Фриц барда. Ол оннугар түүнү быһа миинэ бөҕөнү үрдүбүтүгэр кутта да, этэҥҥэ буоллубут...

Атырдьах ыйын 7 күнэ 1944 сыл. Тоҕо эрэ немец түүҥҥү сырыытыгар өлөттөрбүт үс саллаатын өлүгүн хомуйбатах. Уотун туочукаларын уларыталаабыт: бөдөҥ пулемет арҕааттан буолбакка, хотуттан уулусса устун уонна дэриэбинэ илин, арҕаа өттүнэн уоту биэрээччилэр эмиэ баар буолбуттар, уһулуччу снайпердар уоттара биһиги төбөбүтүн өгдөппөт. Үһүс взвод командира, ротнай санитар (отучча саастаах), сэттэ эдэр байыастар өллүлэр. Рота командира ыараханнык бааһырда, өстөөх снайпера искэ ыппыта. "Рота, слушай мою команду!" — диэн баран уулусса уҥуор үһүс взводка ыстанным. Кинилэр эмиэ уонтан эрэ тахса хаалбыттар: ханан, хантан, ханнык дьиэлэри ылар туһунан сүбэлээн баран бэйэм взводпар тэбинним. Ол курдук бэрт элбэхтик төттөрү-таары сылдьан ротабын салайдым. Ол аайы фриц снайпердара сыыһа ытан хаалаллар. Бэйэм взводпар биир пулемеппут үлэлээбэт: тиийдим, били бэҕэһээ акылааттаан халлааны ыта сыппыт "Дегтярев" затвора кумаҕынан туолбут, стволун устан ыраастаан контрольнай ытыыны оҥорон биэрдим (итиннэ нуормата 60 сөкүүндэ). Киэһэ ити пулеметчик 25 саастаах, модьу көрүҥнээх илиитигэр таас кыырпаҕынан дьукку көтүү бааһыран, пулеметун эмиэ кумаҕынан толорон баран тыылга барбыт этэ. Ханнык субъект кэлэ сылдьыбытын билбэтэҕим. Күнү быһа охсуһан сэлиэнньэ аччыгый аҥаарын эрэ босхолоотубут. Бирикээс быһыытынан бүгүн олорчутун, оттон ротнай бирикээһинэн бэҕэһээ ылыахтаах этибит. Сэриигэ сороҕор командир санаатын курдук буолааччыта суох.

Хараҥа буолуута икки мэндиэмэннээх маҥан дьиэҕэ 150-чэ метр чугаһаатыбыт: түүҥҥү атаакаҕа туран элбэх ыарахан гранаталары түннүктэринэн быраҕаттаатыбыт да кыаллыбата. Фриц бэйэбитин утары араас техниканы тутунна уонна икки төгүл контратаакаҕа тура сырытта да төттөрү кыйдаатыбыт. Өстөөх штыковой охсуһууга киирсээччитэ суох: түөрт сыл устата элбэхтик чугасаһар этибит да, фриц тэскилээбит буолааччы. Эдэр саллааттарбын өссө биирдэ хайгыыбын: кыргыһыы барар кэмигэр бэрт түргэнник үөрэнэн, табаарыстара атаакалыырын, пулемет, автомат уотунан өстөөх уотун саба баттыыллара. Онтон сорохторо атаакалыыр кэмигэр атыттара өйүүрэ. Мин уулусса икки өттүгэр сүүрэкэлиир кэммэр фрицкэ уоту аһаллара, гранатаны туттуу ньыматын баһылаабыттара. Мин дьаһалбар кинилэри сүбэлээһин, кинилэр хардарыта уотунан өйөһүүлэрин тэрийии эрэ хаалбыта. Бу киэһэ лаппа хараҥарбытын кэннэ мэндиэмэннээх маҥан дьиэни иккиһин атаакалаатыбыт да туһа суох: дьиэ аана быыстала суох уотунан тибиирэр, түннүктэр тустарынан этэ да барьгллыбат. Биһиги бу сырыьҥа танканы утары охсуһар гранаталары элбэхтик тутуннубут. Мин бүгүҥҥү хапсыһыынан улаханнык астынным, кэнники сорунуубут ситиһиитэ суоҕун да үрдүнэн! Итинник сорунуу хайаан да сүтүктээх буолар!

Түүн курунньук курдук хара. Эмиэ 150 метрбитигэр төннөн кэлэн бары ротанан сүбэлэстибит: хайдах гыныахха. Тугу оҥоруохха. Ротаҕа сүүрбэччэҕэ чугаһыыр киһи хаалла. Эмискэ кэннибитигэр ыраах соҕуруу ыарахан тэргэннэр күргүөмнээхтик эстэр тыастара уончата "Луҥ! Луҥ! Луҥ!" гынна. Ити снарядтар биһиэхэҕэ көмөлөһө кэлиэх-тэрэ диэн кыратык да санаан ылбакка, бэйэбит түбүкпүтүгэр олордохпутуна, айаннаан иһэр снарядтар улуйуулара чугаһаатар-чугаһаан кэллэ, санаабар уһуннук да айаннаатылар. Сэрэйдим: "Сытыҥ!" — диэн хаһыытыырбын кытта, уолаттар "Полундра!!!" —диэн хаптайан эрэллэрэ баара... Бастакы дьааһыйыыларга дөйөн хаалан баран, ол да буоллар үөрбүт санаабар иһиттэхпинэ, кэнники снарядтар сөҥ куоластара ыараханнык: "Мэ! Мэ! Мэ! Фриц!" — дэһэргэ дылылара. Кирпииччэ үлтүркэйдэрэ, быыһыгар снаряд оскуолкалара да баар буолара, биһигини быдан ааһа ыһыллан бачыгыраһаллара. Оттон биһиги бааһырыыны да, контузияны да ылбатыбыт, кыратык дөйдүбүт эрэ. Таайбыт курдук куттала суох сиргэ тохтообуппут, абарыы-сатарыы баһыйан үрдүк дьиэҕэ ыга туран биэрбит буолуохпутун сөп этэ. Хата этэҥҥэ ааста. Кэлин санаан көрдөхпүнэ, итинник өлөр-өлүүнү, сэрии устатыгар, элбэхтик мүччү түспүт эбиппин: этэҥҥэ ааһара. Үрдүк дьиэҕэ хорҕойбут немецтэр сүүс бырыһыан тосторун ылбыттар: дьиэ сир үрдүттэн сотуллубута, хаһан да кини тура сылдьыбатаҕын курдук ыраастаммыта. Биһиги ити дьиэ мэһэйдиирин туһунан кимиэхэ да эппэтэхпит, оннук кыах суох этэ. Артиллеристар бэйэлэрэ кэтээн көрдөхтөрө. Биитэр полк командира Тютиков А.И. көмөлөстөҕө дуу? Аһара сөҕөбүн, аһара туочунай ытыыны: итиччэ ыраах сиртэн кэлбит снарядтар сүүс бырыһыан сыалга түспүттэрэ. Сиргэ тиийэ сүгүрүйэбин албан ааттаах артиллеристарга!

1944 сыл атырдьах ыйын 8 күнүнээҕи сарсыардата. Биһиги кимэн киириини салҕаатыбыт. Онон бирикээһи толорорго мүччүрүйбэт быһаарыныылаахпыт. Түөрт-биэс дьиэни босхолоотубут. Күнүс уон икки чаас. Охсуһууну салайарга наада буолбутун иһин, куолубунан уулусса хаҥас өттүгэр үһүс взводка ыстанным. Арай эмискэ ойоҕоспор, граната тыаһын санатар эстэр тыас иһилиннэ уонна ыарыыта суох, тугунан эрэ сырбатыллыбыт курдук этим ньир гына түстэ: дөйбүт курдук буолан хааллым, уҥа илиим уонна агдам итийэн хааллылар, кулгаахтарбар ыйылас (куугунуур) тыастар иһилиннилэр, харахтарбар халлаан кытаран барда. Оттон сир түҥнэри эргийэн кырыытынан туруору туран эрэрэ... Итинтэн ыла төһө өр сытан баран өйдөммүтүм буолла — гудрон уулусса ортотугар бэйэм хааным чалбаҕар сытар эбиппин, илиим уонна агдам ыарыыта уотунан кутуллар. Ол икки ардыгар "Өстөөх буулдьата курбар баар гранатаны табан эстэҕэ. Оччоҕо ортобунан аҥарданнаҕым" —диэн санаа элэс гынан ааста. "Лимонка" бүтүн эбит. Онтон дьэ өйдөөтүм: өстөөх снайперын эстэр буулдьатыгар таптарбыппын. Фриц икки күнү быһа миигин сыыһа ытан таһаарбыт алҕаһын дьэ көннөрдөҕө. Туруохпун баҕарабын да күүс суох уонна илдьи ыстаммыт бааһырыым көҥүллээбэт. Аны хараҕым тугу да көрбөт буолан хаалла. Эмиэ өйбүн сүтэрэн ылабын.

Бука "хараҕым көрбөт" —диэн саҥара сыттаҕым буолуо, бэйэм билбэппин. Дьахтар саҥата: "Если вы не видите, то мы Вас видим" — диэтэ уонна өстөөх диэки көхсүнэн буола миэхэ тобуктуу түстэ, көмө оҥорор санаалааҕа дуу? Хайдах-хайдах баҕайыный, ротабытыгар дьахтар суох этэ, биһиги эрэ ротабыт атаакалаабыта, өйүм буккулунна дуу? — диэн санаа элэс гынан ааста. Онтон эмиэ эстэр буулдьа тыаһа дэлби ыстанарын кытта, абырааччым миэхэ саба түстэ уонна кини сылаас хаана тохторо билиннэ, бааһырбыт агдабын баттаан тыыным хаайтарыах курдук, онон сыҕарытан көрдүм да кыайбатым күүс суох! Ханнык барахсан миигин абыраары сырдык дууһатын сүтэрдэҕэ буолла? Саатар дьүһүнүн көрбөтөҕүм. Бука олохтоох нэһилиэнньэттэн буолуо. Ханнык эрэ тиэргэн боппуолдьатыттан (убежище) быган, мин таптаран охтубуппун көрөөт, абырыы сүүрэн кэлбит буолуон сөп?

Уолаттар эмискэ сырсан кэлэн биһигини, бэйэбит хааммыт чалбаҕыттан ылан, бэрт түргэнник дьиэ кэннигэр (таас акылаат кэннигэр) состулар, онно дууһам тахса сыста. Ол да буоллар абыраатылар: тыыннаахпын биллэҕинэ фриц миигин тымнытардаах этэ, онтон быыһаатылар. Онто да суох соһуллан истэхпинэ иккитэ ытан хаалбыта: бэйэтин тымнытыах баара да көстүбэт. Икки байыас миигин эмкэ илдьээри ураҕастарынан наһыылка оҥорбуттар. Мин сөбүлэспэтим: "Охсуһар киһи ахсаанын аччатар сатаммат. Сотору сэлиэнньэни ылыахпыт. Онуоха диэри сыта түһүүм", - диэтим. Ол сытан көхсүбүнэн сэрэйдэхпинэ: миномет, пулемет, автомат уоттарын биһиги үрдүбүтүгэр куталларыттан ураты өстөөх танката ытыалыыра: кинилэр снарядтарын бастакы скороһа иирбит түргэн - ыталларын кытта сонно тута снаряд кэлэн саайар.

- Табаарыс лейтенант, немец танкалара иһэллэр. Хайыыбыт? - дакылааттаата биир байыас. Бэйэм да ол күтүрү истэ сытабын.

- Сарсыарда биноклынан көрдөхпүнэ, биһиги хаҥас өттүбүтүнээҕи чаастар куотан эрэр өстөөҕү кэнниттэн тилэх баттаһа эккирэтэн арҕаа ырааппыттар этэ. Оттон уҥа өттүбүтүгэр өстөөх суох. Онон ити төгүрүктээһиҥҥэ түбэспит 1-2 массыына буолуо. Ыарахан гранатаны уонна умайар убаҕастаах бытыылкалары бэлэмнэниҥ, танкалары аһарымаҥ, саһан туран сабыта быраҕыҥ! - диир санаалаах этим да, айаҕым иһиттэн саҥам кыайан тахсыбат.

- Есть табаарыс командир, фашист танкатын утары охсуһарга, кинини умайар бытыылканан, ыарахан гранатанан сабыта быраҕарга! - дэстилэр. Маладьыастар, сүбэбин өйдөөбүттэр, үөрдүм, хайдах эрэ дууһам чэпчии түстэ. Фашиһы утары охсуһуу уотугар бииргэ сылдьан кыргыспыт бойобуой табаарыстарбын кытта бүтэһик кэпсэтиим уонна сүбэлэһиим итинник этэ. Ол гынан баран кинилэртэн биир да киһини толору аатын (фамилиятын) этэр кыаҕым суох. Ити кэмҥэ ротаҕа уонча сэрииһит хаалбыта. Киэһэлик наһыылкалаах бааһырбыттары хомуйар санитардар миигин илдьэ барбыттара. Өрүспүтүгэр тиийдибит быһыылаах: аһара да минньигэс уу сыта кэллэ. Көрдөспүппүн аккаастаатылар: "Бааһыҥ улахана бэрт, оһоҕоһуҥ дуу, куртаҕыҥ дуу алдьаммыттаах буоллаҕына ууну иһэр көҥүллэммэт!" - дииллэр. Оттон мин, хараҕым көрбөт курдук көрбөт, уу сытыттан иириэх курдукпун. Көрдөһөрүм сүрэ бэрт буолуо: аҕыйах ыйыстыыны иһэртилэр. Ама, ити ууга туох сүөгэйэ тэҥнэһиэй, оччотооҕу санаабар? Эмтиир сиргэ тиэртилэр. Ол аата хаһан эрэ Кыһыл Армия стройугар төннүөхтээхпин.

Кыргыспыт сэлиэнньэбит ити киэһэ босхоломмут. Ол гынан баран кини аатын таһыччы умнубуппун: батальонум, ротам уонна взводтар командирдарын фамилиялара эмиэ төбөбөр хаалбатахтар. Ол иһин 102 стрелковай дивизия бойобуой суолларын, охсуһууларын архыыптан хасыһааччы А.Т. Павловтан көрдөспүппэр элбэх чуолкайдааһыннары оҥордо: онтон көстөрүнэн охсуспут сэлиэнньэбит Вильково диэн ааттаах буолуон сөп эбит. Алексей Тимофеевич архыыптан ылбыт сибидиэнньэлэрин кини тылынан суруйабын: "В моих документах ты ранен 8 августа 1944 года, твоя справка соответствует действительности. Нарев дивизия наша форсировала дважды - в верхнем и нижнем течении, а точнее, если посмотреть на географическую карту, тогда увидишь, что река Нарев делает болъшую дугу. Первый раз Нарев форсировали мы 28 июля, причем 16 СП перед Наревом освобождал деревни Воишки, Кожаны и в 3 часа ночи 28 июля переправился через реку в районе села Дениски... и форсировал еще небольшуюречку Орлянка. Далее пошел на деревни Мулявичи, Вулька, Луковица, где 3 августа был остановлен под большим селом Вильково. Тут у немцев был промежуточный рубеж и им удалось задержать нашу и другие дивизии 48 армии до 8 августа. А 8 августа 16 СП атаковал 1-м и 2-м батальоном в лоб село Вильково... " (письмо Павлова 28/ХII-84 г.). Фриц остановил нас 3/VIII - это точно. Наша рота (двумя взводами) 6-7-8 августа атаковала село - это тоже точно и никакая другая часть не участвовала. Значит, это село Вильково.

8/VIII-44 сыл бааһырыыбынан араас куораттарга атааран бүтэһигэр Грознайга эмтээн (эвакогоспиталь №5062) 22/111-1945 сыллаахха сэриилэһэр кыаҕа суох диэн врачебнай комиссия быһаарбыта уонна дойдубар Саха сиригэр төннөргө пайковай уонна проездной докумуон туттарбыттара. Эмчиттэр истэллэригэр баһыыбалаабыта буоллум. Онтон бэйэм Арҕаа фроҥҥа бардым. Ол курдук 1942 сыл комсомольскай билиэти тутарбар (байыаннай училищеҕа) андаҕайан турабын: Сэрии бүтэ илигинэ төрөөбүт дьиэбэр төннүбэккэ!!! СКВО (Северо-Кавказский военный округ) киирэн, госпитальтан кэлбит офицердары фроҥҥа атаарар генералы кытта кэпсэттибит, 6-ыа буолан киирбиппит, барыбытын 60-с ОПРОС-ка (отдельный полк резерва офицерского состава). Сотору генерал миигин ыҥыран ылан: "Товарищ лейтенант, Вы уже отвоевались, Вам надо ехать домой!" - докумуоннарбын уунна. "Я могу воевать и клялся до конца войны не вернуться домой!" - диэн көрдүм да сөбүлэспэтэ. "Какой ты вояка без правой руки, да еще грудная клетка разбита?!" Муус устарга сүүсчэкэ офицеры фроҥҥа ыыттылар. Мин кинилэри кытары поезка олордум да барса турдум. Берлиҥҥэ 1945 сыллаахха ыам ыйын 5 күнүгэр тиийдибит.

Кыайыыны Лигнец куоракка көрсүбүтүм. Берлин 1945 сыллаахха ыам ыйын 2 күнүгэр ылыллыбыт этэ: балачча урусхалламмыт, киниттэн илин Бреслау куоракка власовецтар төгүрүктэнэн баран бэриммэккэ сыталлара, кинилэри бэрээдэккэ тардарга кыттыахпыт диэн барыбытын Лигнецкэ ыыттылар (Бреслау чугаһа). Ол күн сүүрбэччэ офицеры Дрезден куоракка бэрээдэк олохтото ыыппыттара: куорат улаханнык алдьамматах, электростанцияны, фабрикалары, заводтары харабыллааһыны, куораты ыраастааһыны, куораты үлэлэтиини, аһылыгынан хааччыйыыны тэрийсибиппит.

Онно тиийээт ыам ыйын 7 күнүгэр истибиппит: маршал Жуков уонна немец армиятын генеральнай начальнига Кейтели кытта Германия биир тыла суох бэринэрин туһунан кэпсэтэллэр үһү диэн. Бэрээдэк олохтонуутугар көмөлөһөр сорудахпытын толорон ыам ыйын 8 күнүгэр Лигнец куоракка төннөн, эмиэ итинник үлэҕэ көмөлөспүппүт. Киэһэ 11 чааска хаһаарымабытыгар отбой (утуйуу) бэриллибитэ. Эмискэ дьуһуурунай тревога биллэрэр! Тыһыынча офицер сүһүөҕэр турар. Куораппытыгар ытыалаһыы бөҕө буола турар. Ынырык! Артиллерия кытта үлэлиир. Власовецтар төгүрүктээһинтэн тахсан саба түстэхтэрэ дуу дии санаатыбыт. Сотору полк командира комиссардыын кэллилэр. Сайыҥҥы театрга муһуннубут. Полковник: "Товарищи офицеры, разрядите личное ружье", - диирин кытта ытыс тыаһа хабылла түстэ. Барыта өйдөннө. Аны биһиги сонно тута салют биэрдибит, тохтообокко чаас анаарын холобура! Сэрии бүттэ! - диэн тыл үчүгэй да этэ. Бары бэйэ-бэйэни кыайыынан эҕэрдэлэһии, сыллаһыы, уураһыы, ытаһыы эмиэ баар.

1945 сыл ыам ыйын 9 күнэ Кыайыы күнүнэн ааттаммыта!