РУБРИКАТОР
СЭРИИ БЭТЭРЭЭНЭ ЫСТАПААН БОБРОС
Намнар 1996 сыллаахха таһаарбыт «Мэҥэ таас» өйдөбүнньүк кинигэлэри көрдөххө аҥардас дьоҕус Бөтүҥ нэһилиэгиттэн Аҕа Дойду сэриитигэр барбыт, күөгэйэр күннэригэр сылдьар эдэр дьонтон, 50-ча киһи сэрии толоонуттан төннүбэтэх. Билигин Бөтүҥҥэ 83 саастаах сэрии бэтэрээнэ Степан Семенович Боброс чороҥ соҕотох тыннаах ордон хаалаахтаата. Мин биир дойдулаахтарым - бөтүҥнэр, сэрии, тыыл бэтэрээннэрин туһунан 10 уочарканы, ахтыылары бэчээттэттим. Кинилэр кимнээхтэрий? Гражданскай сэрии кыттыылааҕа Е.С. Сивцев-Таллан Бүрэ, Аҕа Дойду сэриитин кыттыылаахтара В.Д. Лукин, В.П. Кайгородов, Г.И. Слепцов, К.Я. Колпашников, Г.И. Емельянов, И.И. Мохначевскай, М.А. Слепцова (рейхстакка аатын суруйбут кыыс), тыыл бэтэрээннэрэ прокурор Т.С. Лукин, сэрии огдообото Е.Н. Лукина.
Уочарка суруйуу мин курдук лаппа сааһырбыт уонна мөлтөх туруктаах инбэлиит оҕонньорго чэпчэкитэ суох үлэ. Суруйар дьонум туһунан аҕыйах да строка иһин элбэхтик эрэйдэнэбин. Бэтэрээннэр тустарынан архыыптартан, военкоматтартан ирдэһэн, кинилэри билэр дьону кытта алтыһан, үгүстүк кэпсэтэн сөптөөх чуолкай матырыйаал көстөр.
ХАЛТАҺЫН УЛЛУҤАХТААХ ОҔО СААС
Үөһээ хаартыскаҕа көрөр бэтэрээммит Степан Семенович Боброс 1926 сыллаахха от ыйын 2 күнүгэр Бөтүҥҥэ төрөөбүтэ. Ийэтэ Ыстапаанаах Өлөөнө (игирэ оҕолор) олох кыракый эрдэхтэринэ өлөөхтөөбүтэ. Аҕата Модукка көһөн оҕолорун соҕотоҕун бүөбэйдээн улаатыннарбыта. Боброс диэн сахаҕа сэдэх араспаанньа ханнык эрэ поляк төрүттээх судаарыскайтан хаалбыт үһү.
Степа уолчаан Модуттан биир көстөөх Хатырыкка сатыы сылдьан үөрэммит. Ыраах оскуолаҕа төттөрү-таарыы тиэстииттэн оччотооҕу саха оҕотун тирии этэрбэһин тирэнэр өттө түргэнник тэстэр эбит. Онуоха мындыр уус аҕата Степан Илларионович уолун этэрбэһигэр мас уллуҥах тикпит. Степа кытыгырас буолан тонумаары наар сүүрүү-төкөйүү былаастаах сылдьар үһү, ол эрчиллиитэ кэлин сэриигэ, онтон почтальонунан үлэлээбитигэр туһалаабыта быһыылаах диэн кырдьаҕас бэтэрээн сэһэргиир эбит. Хаптаһын уллуҥахтаах этэрбэстээх уол 4 эрэ кылааһы бүтэрбит. Сүөһүлэрэ суох, аһара дьадаҥытык олорбут буоланнар, тыыннаах ордор кыһалҕаттан, уолчаан кыра эрдэҕиттэн аҕатыгар көмөлөһөн «Үлэһит Бүөччэ» диэн колхуоска ыарахан хара үлэҕэ кыттыспытынан барбыт. Оччолорго колхуостаахтар харчыны сэдэхтик көрөллөрө, ол оннугар үчүгэй дохуоттаах дьылга үлэ төлөбүрэ (трудодень) диэҥҥэ тиксэн кыра да буоллар сиир астарын син булуналлара (ол сэрии иннинэ этэ). Оттон сэрии саҕана хоргуйуу, ыарахан үлэттэн сылайыы, ыарытыйыы эрэйин Ыстапаан олох эдэр сааһыттан билбитэ.
ААРМЫЙАҔА САХАЛЫЫ МЫНДЫРДЫК СУЛУУСПАЛААБЫТА
Кини саас 1944 сыллаахха сылгыһытынан үлэлии сылдьан сэриигэ ыҥырыллыбыта. Огдообо аҕата баар-суох көмөлөһөөччүтүн, уолун харах уулаах атаарбыта. Нууччалыы билбэт тыа түҥкүтэх уола бастаан «Стройся, равняйся, смирно, шагом марш, направо, налево, стой!» диэн күргүйдүүр курдук тыллары истэ үөрэммит. Мөҥүү-этии, маатыра былаастаах күргүйдүүр курдук тыллары билэн сыыйа аармыйа олоҕор үөрэнэн испит. Сарсыарда эрдэ сылайан утуйа сыттаҕына старшина обургу «Подъем!» диэн хаһыытаатаҕына, биһиги уолбут сороҕор бытааннык таҥнан, стройга хойутаан турар эбит. Ыстапаан саха мындыр өйүн үлэлэтэн, киэһээҥҥиттэн кистээн форматын устубакка сытар ньыма булбут. Онон сарсыарда ким хайа иннинэ стройга сулбу ойон тиийэн аны, дэҥҥэ хайҕанар үһү.
Бөтүҥэр, Модутугар олоруоҕунааҕар саллаат аһа үксэ хааһы да буоллар, син тото аһаан абыранан испит. Ханна-ханна сулууспалыырын бастаан билбэт да эбит, дэҥ-дуҥ саханы көрүстэҕинэ, монгол омук сиригэр сылдьарын билбит. Ойуурдаах сирдэри ааспыттарын кэннэ киэҥ нэлэмэн алаастар диэбитэ, кэмчи уулаах, хайыта хаппыт буордаах, сэппэрээк от эрэ үүнэр дойдутугар тиийбит. Ол дойдуга сахаҕа улаханнык моһуоннуур омуктар көхсүлэригэр бөкчөгөрдөөх бөдөҥ уонна сылгытааҕар кыра өһөс майгылаах, иһин түгэҕиттэн уһуутаан маҕырыыр кыра кыыллары мииммит монголлар түбэһэ көрүстэхтэринэ, сэбиэскэй саллааттары үөрэ-көтө уруйдууллар, эҕэрдэлииллэр эбит уонна тохтобулга хамандыырдартан көҥүллэтэн, чугаһааннар саллааттарга эт-үүт бэрсэн абырыыллара үһү. Ол омуктар биир тылларын бигэ өйдөөн хаалбыт: «Найрамдал» (Доҕордоһуу) диэни.
Ыстапаан аттаах аармыйаҕа сулууспалаабыт, кини көлөҕө сыһыаннааҕын сэрэйэннэр, хамандыырдара куоньугунан анаабыт. Монголлар аттара кыра гынан баран, таһаҕасчыттарынан маладьыастар эбит, били бөкчөгөрдөөх бөдөҥ кыыллары - тэбиэннэри эмиэ аармыйаҕа туһаммыттар, кыра да сүөһүлэр-өсүөллэр эмиэ миинэр миҥэ буолан абырыыллар үһү. Нуучча уонна атын да омук уолаттара үксүлэрэ көлөҕө олох сыһыаннара суох эбит диэн бастаан кэлэйбит. Аты көлүйэллэригэр дуга диэни туттубаттар үһү, аҥаардас хомут кэтэрдэн баран сэрии сэбин тиэммит арбаа диэн адарай курдук тэлиэгэҕэ көлүйэн, буускалары состорон аттар моонньуларын бааһырдыбыттар. Онуоха биһиги уолбут дуга оҥорон, көлөҕө бостуруомка кэтэрдэн саҥа бачыымы киллэрэн хайҕаммыт уонна атьгн уолаттарга көрдөрөн көлүйэргэ үөрэтэр үһү. Ыарахан таһаҕаһы тиэйэн иһэр сылгыны тохтобулларга сойуппакка эрэ саллааттар хап-сабар уулаппытынан бараллар эбит, ону буойсан: «Нэссээ бадаа дабаат, муосат уруттаарыссы» диирин дьоно син өйдөөннөр: «Степка, почему нельзя сразу поить лошадей?» - дииллэрэ. Ол этиһии былаастаах быһаарсыыны хамандыыр - сылгыга уопуттаах киһи: «Бойцы, не мешайте ефрейтору Бобросу, он лучше знает лошадей», - диэбититтэн ыла Ыстапааны саллааттар ытыктыыр буолбуттар.
ГОБИ УОННА КЫТАЙ СИРИГЭР
Онтон дьоммут кырылас кумах дойдуга тиийбиттэр (Гобига). Байыаннай бохуот хас да күн быыстала суох барбыт. Эмискэ ыраас халлааҥҥа дьоппуоннар сөмөлүөттэрэ элиэтээн кэлэн буомбалаан бурҕаппыттар. Айанныыр суолларын омоонугар кумах анныттан туох эрэ дэлби тэбэн эстэр эбит, ол дьоппуоннар хаалларбыт миинэлэрэ эбит. Киһи уонна көлө өттүттэн дэҥнэнии, өлүү-сүтүү тахсыталаабыт, аны уу суох буолан уонна аччыктаан, ыалдьан, сылайан саллааттар эрэйдээхтэр нэһиилэ саллаҥнаһаллар, Ыстапаан күнүнэн сирдэттэҕинэ, тоҕо эрэ тус илин айанныыллар. Сыккырыыр тыыннара ордубут саллааттар, «Солдаты! Встать, шагом марш!» диэн хамандыырдар хаһыытаан бытырыттахтарына, охто-охто туран нэһиилэ үнүөхтээн саллаҥнаһан баран испиттэр.
Кэмниэ-кэнэҕэс салгымтыалаах, сылаалаах кумах куйаарынан бохуот бүппүт, улам оттоох-мастаах сиргэ тиийбиттэр, онтон өр-өтөр буолбакка күөх дъикти айылҕалаах олоҥхо Орто дойдутугар маарынныыр, оннооҕор мастарыгар араас сиэдэрэй сибэкки үүнэр түһээн да баттаппатах атын айылҕаҕа тиийбиттэр. Ол сирдэрэ - Кытай Чаньчун диэн куорат чугаһа эбит. Ыстапаан билиэннэй дьоппуоннары үүрэ сылдьалларын көрбүт, сахаҕа маарынныыр эрээри дьорҕоот сирэйдээх-харахтаах дьон үһү.
Чанчуньҥа киирбиттэрэ киһи-аймах кымырдаҕас курдук хойуу түөлбэтэ эбит, кытайдар биһиги саллааттарбытын сүрдээх эйэҕэстик илиилэрин түөстэригэр ууран тоҥхолдьуһан эҕэрдэлээбиттэр. Ол аата биһиги дьоммут кинилэри дьоппуоннартан быыһаабыттарыгар махтаналлар үһү. Ас-үөл дэлэйбит. Ыстапаан куоракка сылдъыан баҕарар эбит да нууччалыы, эгэ кытайдыы саҥарбат саллаат ханна барыай? Көлөлөрүн көрөр, аһатар, сэрии сэбин-сэбиргэлин бэрээдэктиир оҕунуохтуур иҥин уонна хаһаарыма бүппэт үлэтигэр сылдьыбыт.
КЫАЙЫЫ
1945 с. күһүн уолаттара: «Ура! Степка, война кончилась!» диэн хаһыытаһан эккирээбиттэр, кустуһуу, ырыа-тойук, хормуоска, балалайка сүрэҕи минньитэр тыаһа биһиги уолбутун Кыайыы сырдык дьаралыгынан куусггут. Саллааттар «Дембель, дембель» диэн үөрэн хаһыытаһаллар үһү.
Степан Боброһу «За победу над Японией» мэтээлинэн наҕараадалаабыттар. Онтон сулууспалаабыт 7-с ротата Манчжурияҕа төннүбүт. Сэрии бүппүтүн да иһин биһиги Ыстапааммытын өтөр дьиэтигэр ыыппатахтар. Сылгытыттан тэйитэн араас ыарахан үлэлэргэ сырытыннарбыттар. Араас куораттарга дьоппуоннар туппут байыаннай собуоттарын көтүрүү курдук, соһуу, көтөҕүү бөҕөтүн көрсүбүт, сороҕор окуопа уонна сир анныгар олорорго аналлаах сэмэлээҥкэлэри хастаран сордообуттар.
ЭЙЭҔЭС ПОЧТАЛЬОН БУОЛБУТА
Ыстапаан 7 сыл аармыйаҕа сылдьан хата добуоччу нууччалыы өйдүүр, харса суох кулупаайдаһан кэпсэтэр буолбут. Холкуоһугар бастаан сылгыһытынан үлэлээн баран, сайдыбыт киһи быһыытынан, тимир көлөнөн «айанныырга» санаммыт. Намҥа МТС-ка тырахтарыыс идэтигэр уһуллубут, онтон судаарыскай сахаларга бэлэх хаалларбыт Бөтүҥ бааһыналарыгар үлэлээбит.
Оччолорго «НАТИ» диэн быаны тардан ыараханнык собуоттанар трактор баара. Биирдэ Ыстапаан тимир көлөтүн собуоттуу сылдьан улаханнык оһолломмут, 4 тарбаҕа быстыбыт. Ол иһин сөбүлээбит механизатор идэтин хаалларан, сибээс үлэтигэр көспүт уонна 30-тан тахса сыл почтальоннаабыта. Мин дойдубар оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан Ыстапааны мэлдьи көрөр этим, кини улахан суумкаҕа хаһыаты, сурунаалы ыга симинэн баран бөһүөлэктэри сатыы кэрийэрэ. Оҕотуттан кырдьаҕаһыгар диэри дьон элбэҕи суруттаран ааҕара. Ыстапаан оройуоҥҥа сибээс үлэһиттэриттэн бастыҥ, холобурга сылдьар чиэһинэй, эйэҕэс почтальон этэ. Кини нэһилиэк дьокутаатынан талыллыбыта.
Степан Семенович 1971 с. хомуньуус баартыйа кэккэтигэр киирбитэ. Кини Бөтүҥ оскуолатыгар үлэлиир коммунист Михаил Федорович Кугданов көҕүлээһининэн, Бөтүҥ уонна Модут икки ардыгар баар топографтар туруорбут үрдүк вышкаларыгар Кыайыы күнүгэр хайаан да сыл аайы кыһыл былааҕы ыйыыр церемонияҕа кыттааччы. Ол түгэҥҥэ кырдьаҕас хомуньуус, соҕотох ордубут саллаат С.С.Боброс өлбүт-сүппүт, сэрии толоонуттан төннүбэтэх, кэлин суорума суолламмьгг бойобуой табаарыстарын харах уулаах ахтар-саныыр үтүө үгэстээх.
Соҕотох ордубут сэрии кыттыылааҕа, инбэлиит, төһө да олоҕор элбэх эрэйи-муну көрсүбүтүн иһин этэҥҥэ 83 сааһыгар тиийэн эрэр. Бэтэрээн уһун үйэлэнии кистэлэҥнэрин эдэр дьоҥҥо туһулаан судургутук быһаарда: «Арыгыны батыһан испэтэҕим, табахтыырбын эдэрчи эрдэхпинэ улахан буортулааҕын сэрэйэн бырахпытым, аармыйаҕа үөрүйэх ыламмын хас сарсыарда аайы хамсанан эрчиллэбин, мин санаабар, ыарыы үксэ санаа түһүүтүттэн, кыыһырсыыттан, этиһииттэн киһи барахсаны ыбылы ылар. Ол иһин кыра аайы боруоктаһа сылдьарбын сөбүлээбэппин, киһиэхэ эйэҕэс сыһыан доруобуйаны тупсарар».
Ытыктабыллаах биир дойдулааҕым Степан Семенович! Бөҕө санааны, үтүө туругу, уһун үйэни баҕарабын уонна Улуу Кыайыыны уһансыбыт бары сэрии, тыыл бэтэрээннэригэр Уруй-Айхал!